اسناد تاریخی خاندان غفاری
| اسناد تاریخی خاندان غفاری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عمران، علی (گردآورنده)
افشار، ایرج (گردآورنده) غفاری، بهرام (گردآورنده) اصفهانیان، کریم (گردآورنده) |
| ناشر | بنياد موقوفات دکتر محمود افشار |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1385 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-6053-30-0 |
| موضوع | ایران - تاریخ - قرن 13ق. - اسناد و مدارک غفاری (خاندان) - تاریخ - اسناد و مدارک |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | DSR 1310 /الف6الف5 |
اسناد تاريخى خاندان غفارى، اثر كريم اصفهانيان، بهرام غفارى و اصغر عمران، دربردارنده مجموعه‌اى از اسناد دوره قاجار از 1243ق تا 1327ق مى‌باشد كه در خاندان غفارى كاشانى موجود بوده است.
کتاب به زبان فارسى و در سال 1385ش نوشته شده است.
انگيزه تأليف، حفظ اسناد و آثار تاريخى به جاى مانده از گذشتگان بوده است.
آن چه باعث اهميت کتاب مى‌شود، اين است كه اين اسناد، داراى اهميت تاريخى بوده و مى‌تواند براى پژوهش‌گران عصر قاجار سودمند باشد.
ساختار
کتاب با مقدمه مؤلف، در بيان سابقه چاپ و انتشار مجموعه اسناد و مدارك تاريخى خاندان غفارى آغاز شده و مطالب در دو جلد و هر جلد در چندين بخش، ارائه گرديده است.
در اين مجموعه، چهار صد و بيست و نه سند درج شده كه اكثر آن‌ها درباره اشخاص و رويدادهاى دوران محمدشاه و ناصرالدين شاه قاجار بوده و بسيارى از اسناد نيز دستخط سلاطين ياد شده است.
اگر چه اين اسناد در خاندان غفارى نگهدارى مى‌شوند؛ اما اين بدان معنى نيست كه اسناد درباره اعضاى خاندان مذكور يا اسناد خانوادگى باشد، بلكه چون فرخ خان امين‌الدوله در مصدر بسيارى از امور به ويژه در ارتباط با معاهده پاريس و حكومت ايالات مختلف بوده، بسيارى از اين اسناد، گوشه‌هايى از تاريخ دوره قاجار را دربردارند.
افراد ديگر اين خاندان كه اسناد آن‌ها در اين مجموعه فراهم آمده، عبارتند از: ميرزاهاشم خان امين خلوت (امين‌الدوله بعدى) ميرزاابراهيم خان معاون‌الدوله ميرزامحمدخان اقبال‌الدوله ميرزامهدى خان وزير همايون و غلامحسين خان امين خلوت.
اسنادى كه در کتاب چاپ شده، بسيار خواندنى و جالب بوده و از تنوع مطلب برخوردار است و اوضاع سياسى، اجتماعى و اقتصادى آن دوره را نشان مى‌دهد.
عكس‌هايى از اعضاى خاندان غفارى در ابتدا و انتهاى کتاب به چاپ رسيده است.
در بخش پايانى نيز تصاوير دست‌خطها، ضميمه شده است.
گزارش محتوا
جلد اول، ابتدا به معرفى خاندان غفارى كاشانى پرداخته است. اين خاندان؛ از جمله خاندان‌هايى بودند كه چندين نفر از آن‌ها جزء رجال معتبر، مؤثر و صاحب نام در دوران قاجار به شمار مى‌رفتند. حتى چند تن از آنان، در دربار ناصرالدين شاه، نخست متصدى امور خلوت، انشاء، رياست و تفنگ‌دارى بوده و بعدها به مقامات مهم مملكتى رسيدند.
برجسته‌ترين فرد اين خاندان، فرخ خان امين‌الدوله (1230- 1288ق) بود كه به دربار فتحعلى شاه قاجار راه يافته و سوابقى چون حكمرانى طبرستان، گيلان و كاشان، سفارت اروپا براى رفع اختلاف انگليس و ايران بر سر هرات، امضاى معاهده پاريس از طرف ناصرالدين شاه، حكومت كاشان، اصفهان و فارس و رياست گمرك‌خانه‌ها و وزارت دربار در كارنامه اوست.
اين جلد، در هشت بخش زير ارائه گرديده است:
- اسناد دوره سلطنت محمدشاه شامل:
- - نامه‌هايى از محمّد ميرزا به منوچهر خان معتمدالدوله، حاجى ميرزا آقاسى به فرخ خان و ميرزا آقا از اصفهان.
- - فرمان‌هاى محمد شاه به ميرزا آقا، منوچهر خان معتمدالدوله و دستور حاجى ميرزا آقاسى صدراعظم محمّد شاه درباره يكى از قنات كاشان و تعمير بندعبّاسى.
- - عريضه‌هايى از: فرخ خان به حاج ميرزا آقاسى، شاهرخ ميرزا از سرداران افغان، شاه‌پسند بلوچ و محمد صالح كردبچه به محمد شاه قاجار.
- اسناد و مدارك دوره سلطنت ناصرالدين شاه كه شامل تعداى قبض رسيد، وجه به دستخط ناصرالدين شاه، فرمان‌هاى او به فرخ خان امين الملك پيرامون امور مملكتى؛ از جمله: تأكيد در منعقد كردن قرارداد با انگلستان و جلوگيرى از جنگ با آن‌ها، موافقت با تخليه هرات و... مى‌شود.
- اين اسناد تاريخ‌دار بوده و بدين جهت از داراى ارزش تاريخى ويژه‌اى مى‌باشند.
- دست‌خطهاى ناصرالدين شاه قاجار به فرخ‌خان امين‌الدوله پيرامون مسائلى از قبيل دستور پختن پنجاه خروار نان از غلّه‌هاى شاهى و توزيع بين فقراى زنجان، نگرانى شاه از سياست جديد انگلستان با تغيير سفير، درباره ميرزا كمال پيشكار كاشان و...
- عريضه‌هاى رجال و اشخاص مختلف به ناصرالدين شاه قاجار از جمله اردشير ميرزا حاكم آذربايجان راجع به استقبال از فرخ خان امين‌الملك در موقع مراجعت از مأموريت اروپا، اسدالله پسر صنيع‌الملك در مورد افزايش مواجب، مخبرالدوله راجع به منافع تلگراف و....
- اين عريضه‌ها در پاره‌اى از موارد پاسخ داده شده و همه آن‌ها بدون تاريخ مى‌باشند.
- نامه‌هاى اشخاصى از قبيل آقاخان نورى، رالينسن سفير انگليس، لوى پلى شارژ دافر انگليسى و... به فرخ‌خان امين‌الدوله و نامه‌هاى فرخ‌خان به اشخاص مختلف از جمله برادرش ميرزا هاشم‌خان امين خلوت.
- نامه‌هايى از رجال و اشخاص مختلف؛ از جمله ميرزا محمد خان اقبال‌الدوله به محمدحسين خان، ميرزا عباخان معاون‌الملك، ميرزا محمدخان غفارى و...
- اين اسناد نيز بدون درج تاريخ مى‌باشند.
- نامه‌هاى ميرزا علينقى حكيم‌الممالك كه بيشتر آن‌ها را خطاب به پدرش نوشته است.
- اسناد دوره بعد از ناصرالدين شاه در مواردى، همچون قرارداد ميان صنيع‌الدوله وزير خزانه و رابينو رئيس كل بانك شاهنشاهى ايران، نمونه گواهينامه تحصيلى دارالفنون در دوره مظفرالدين شاه قاجار، فرمان محمدعلى شاه قاجار به وزير دربار و...
در مجموعه اين اسناد، از حوادث و مسائلى، چون مذاكرات فرخ‌خان با وزير مختار انگليس راجع به بحرين، تحريك انگليسى‌ها در مسقط، تغيير سفير و سياست جديد انگيس، استخدام افسران انگليسى، پذيرايى از حاكم ايرانى هرات، سرحدات عثمانى، مسائل هرات و جدايى از ايران، فعاليت انگيسى‌ها در سيستان، اعزام قشون به ايالات مختلف و سرحدات، فعاليت بابى‌ها، اوضاع ايالات و شهرهاى مختلف، جنگ با تركمن‌ها در سرحدات شمال شرقى، مدارس مظفريه و بسيارى مكاتبات ديگر در باب وجوهات، داد و ستدها، توصيه‌ها، امور جارى دولتى، شخصى و خانوادگى سخن گفته شده كه در نوع خود، تصويرى از فرهنگ زندگى روزمره درباريان و ديوانيان به دست مى‌دهند.
دوم، بعد از معرفى خاندان غفارى و اشاره به برخى از شخصيت‌هاى مهم آن، اسناد به جامانده از دوران قاجار نزد اين خاندان را در پنج بخش زير ارائه كرده است:
اول و دوم، شامل دست‌خطهاى محمدشاه و ناصرالدين شاه براى اين خاندان مى‌باشد. البته دست‌خطهاى ناصرالدين شاه در قالب يادداشت، حكم و دستور، نسبت به محمدشاه بيشتر است؛ به طورى كه از محمدشاه سه دستخط و از ناصرالدين شاه نود و هفت دستخط در اين مجموعه گنجانده شده است.
در بيشتر اين اسناد كه بخشى از آن‌ها تاريخ‌دار و بخشى بى‌تاريخ‌اند، دست‌خطهاى ناصرالدين شاه بركنار آن‌ها مشاهده مى‌شود.
سوم، دست‌خطهاى بى‌تاريخ و مستقل ناصرالدين شاه پيرامون امور مختلفى، همچون گمرك و مواجب حرم‌خانه، دزدان اموال مسروقه تجار كاشان، جلب رضايت گلپايگانيه و... مى‌باشد.
چهارم، به نامه‌هاى رجال با دستور شاه بركنار آن‌ها، اختصاص داشته و در پنجم سه عريضه از زنان يا كنيزان شاه در مورد همراه داشتن محرم در سواركارى، سفارش براى ديگران و تقاضاى بيشتر شدن مواجب، آورده شده است.
موضوعات اين اسناد بيشتر پيرامون دستور پرداخت انعام، خريد لباس فرنگى براى زنان، مراسم و زمان ورود و خروج شاه به حرم، پرداخت مواجب، هزينه‌هاى گمركى، تفويض حكومت نواحى مختلف، سفر شاه به خارج، دستور احضار تفنگداران، و عريضه‌هايى از اشخاص مختلف مى‌باشد.
وضعيت کتاب
سابقه چاپ و انتشار مجموعه اسناد و مدارك تاريخى خاندان غفارى، مربوط است به سال 1344ش كه دانشگاه تهران، نخست کتاب مخزن‌الوقايع در شرح مأموريت سياسى فرخ‌خان امين‌الملك به دربارهاى اروپا در قرن نوزدهم را منتشر كرد و متعاقب آن، پنج جلد از مجموعه اسناد و مدارك فرخ‌خان امين‌الدوله را بين سال‌هاى 1346ش تا 1357ش به چاپ رساند كه پس از انتشار جلد پنجم، جز جلد دوم كه حاوى اطلاعاتى درباره وضع حكومت‌ها و طرز اداره كشورهاى اروپايى در قرن نوزدهم مى‌باشد، کتاب مستقلى به چاپ نرسيده است.
در پايان جلد اول، فهرست‌هاى نام اشخاص و القاب دوره قاجارى، مكان‌ها، ملل، طوايف، ايلات، خاندان‌ها، مذاهب، فرق، حوادث و رخدادها و مطالب جلد اول، به ترتيب حروف الفبا آمده و فهرست نام اشخاص، اصطلاحات، مناصب و مدنيّات، دست‌خطها و عريضه‌ها و مطالب جلد دوم، براساس شماره سند تنظيم شده و در پايان جلد دوم آمده است.
پاورقى‌ها به توضيح برخى كلمات و عبارات متن پرداخته است.
در صفحات پايانى، تصوير تعدادى از اسناد، نمايه اسامى افراد، مكان‌ها، طوايف و خاندان‌ها و پس از آن خدمت موضوعى اسناد آمده است.
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- سايت: www.ketab.ir.