خاطرات پیر روشن‌ضمیر (فارس، از مشروطه تا پهلوی)

    از ویکی‌نور
    ‏خاطرات پیر روشن‎ضمیر (فارس، از مشروطه تا پهلوی)
    خاطرات پیر روشن‌ضمیر (فارس، از مشروطه تا پهلوی)
    پدیدآوراناستخر، محمدحسين (نويسنده) شفيعي سروستاني، مسعود (به کوشش)
    ناشرآوند انديشه
    مکان نشرايران - شيراز
    سال نشرمجلد1: 1388ش ,
    موضوعاستخر، محمدحسين، ???? -???? - خاطرات

    ايران - تاريخ - انقلاب مشروطه، 1324 - 1327ق. - فارس

    فارس - تاريخ - قرن ??- 14ق.
    زبانفارسي
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‏DSR‎‏ ‎‏1453‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏5‎‏خ‎‏2‎‏
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    خاطرات پیر روشن‎ضمیر، خاطرات محمدحسین استخر (متوفی 1348ش) است‎ که‎ یکی‎از‎ روزنامه‎نگاران و چهره‎نگاران برجسته‎ی فرهنگی و سیاسی فارس در یک‎صد‎ سال‎ اخیر است. وی در این کتاب وقایع شیراز را از مشروطه تا پهلوی شرح می‎دهد. این اثر به کوشش مسعود شفیعی سروستانی منتشر شده است.

    ساختار

    کتاب مشتمل بر مقدمه محقق اثر و چهار فصل است که عناوین آن به‎ترتیب عبارتند از: طلوع‎ مشروطیت‎ در‎ فارس، فارس از مشروطه‎ی دوم (فارس پس ‎از فتح تهران)، فارس در جریان جنگ جهانی‎ اول‎، فارس پس‎از کودتای 1299ش (حوادث پس‎از کودتا).

    شیوه نگارش خاطرات، روایی و داستانی است و بیانگر سبک و شیوه ادبی رایج دهه‎های نخستین ‎ده معاصر است.

    گزارش محتوا

    خاطرات پیر روشن‎ضمیر‎، وقایع شیراز را از مشروطه تا پهلوی شرح می‎دهد. محمدحسین استخر نویسنده‎ی این خاطرات از روزنامه‎نگاران برجسته‎ی فارس است. او در سال 1297ش، اقدام به انتشار روزنامه «استخر» می‎کند که‎ انتشارش‎ تا چند دهه ادامه می‎یابد. در سن هفتاد سالگی هم‎زمان با جنبش ملی شدن نفت، به فکر گردآوری و انتشار مجموعه خاطرات مربوط به رویدادهای فارس به نام «خاطرات پیر روشن‎ضمیر» می‎افتد‎. چون استخر خود از سرشناسان فارس و عضو حزب دموکرات فارس بوده است، در بطن وقایع حضور داشته و از آن‎ها آگاهی داشته است، ولی چون در سن کهولت اقدام به‎ نگارش‎ خاطرات خود کرده، ممکن است تا حدودی حافظه‎اش او را یاری نکرده تا خاطراتش واقعاً آن‎طوری که می‎خواسته به نگارش آمده باشد. اما بااین‎وجود خاطراتش می‎تواند به‎‎عنوان‎ منبعی‎ ارزنده در این مقطع برای‎ فارس‎ به‎ حساب آید[۱]‏.

    دوره زمانی خاطرات استخر که مشتمل بر روایات و رویدادهای فارس و شیراز است، تحولات فارس را طی دو دهه پایانی عمر سلسله قاجار، از شروع جنبش مشروطیت تا ظهور سلسله پهلوی، در بر دارد و سیمای سیاسی - ‎اجتماعی فارس را در آستانه قرن بیستم منعکس می‎سازد[۲]‏.

    فصول کتاب، حوادث و وقایع مهم‎ فارس‎ را‎ در بر دارد؛ به‎غیر از فصل آخر آن، ‎که بسیار محدود ارائه شده است و همچنین حاکمانی که از‎ زمان‎ مشروطه در فارس منصوب شده‎اند را بیان می‎کند؛ از علاءالدوله، که‎ قبل ‎از‎ اینکه‎ حاکم تهران شود، حاکم فارس بوده است تا حکومت شاهزاده صارم‎الدوله، تا زمانی که‎ احمد‎ شاه‎ عازم سفر اروپا می‎شود و رضا خان رئیس‎الوزرای ایران است[۳]‏.

    قیام سید‎ عبد‎الحسین لاری بر ضد ظلم ‎و ستم و استبداد از جمله حوادث ذکرشده در کتاب است. سید لاری توسط حاج میرزا محمدحسن شیرازی‎ به‎ امامت و پیشوایی ناحیه لارستان فرستاده می‎شود.‎ انقلاب‎ مشروطیت در‎ فارس‎ موقعیتی‎ به دست او داد‎ که برای برانداختن ظلم قیام کند. رهبران انجمن اسلامی، سید عبدالحسین را از لار‎ به‎ شیراز دعوت کردند؛ زیراکه آیت‎‎الله‎ میرزا‎ ابراهیم‎ محلاتی‎ و آقا شیخ محمد‎باقر‎ اصطهباناتی با جنبش مشروطه‎خواهی شیراز همکاری نکردند و به همین دلیل رو به‎سوی سید لاری آوردند‎. او‎ نیز‎ دعوت انجمن اسلامی را اجابت کرد و با‎ جمعی‎ از‎ همراهان‎ مسلح‎ و غیر مسلح‎ لاری به شیراز مهاجرت کردند و حوادث پیش می‎رود تا آغاز استبداد صغیر 1326ق، که سید لاری توقف در شیراز را مصلحت نمی‎بیند و با دارودسته‎ خود به لار‎ مراجعت می‎کند. پس ‎از مراجعت به لار اقدام به تشکیل حکومت دینی می‎نماید و لارستان از حکومت فارس مجزا می‎شود[۴]‏.

    خاطرات پیر روشن‎ضمیر هم‎زمان با وقایع به نگارش در نیامده است. نویسنده در طی خاطراتش بیان می‎کند که‎ خاطراتش‎ را در سن کهولت‎ با‎ کمک حافظه خود نگاشته است و بیان می‎کند: «متأسفانه کتابی و روزنامه و مجله‎ای در دست نداریم که وقایع این دوره از فارس را از منابع برداریم. حتی دسترسی به شماره‎ی روزنامه‎ی استخر‎ هم‎ که سال اول و دوم انتشار آن بود، پیدا نکردیم. آنچه در این فصول وقایع نوشته و می‎نویسیم به قوه‎ی ذاکره و خاطرات و مرکوزات ذهنی است. ممکن است در این میان اتفاق و سانحه‎ و واقعه‎ای‎ که مربوط‎ به مطالب است، از خاطر رفته و فراموش‎شده باشد و از قلم بیفتد، ولی اطمینان می‎دهم که چیزی پیش‎ خود بر آن نمی‎افزاییم. آنچه می‎گویم و می‎نویسم عین واقع است و خلاصه‎ی‎ ما‎وقع؛‎ اگر چیزی بر اصل مطلب اضافه شود، همان آرایش و زر و زیور سبک نویسندگی است که هیچ ربطی به ‎‎اصل‎ مطلب ندارد»[۵]‏.

    آیت‎الله میرزا ابراهیم ‎محلاتی از علمای بزرگ فارس بود که حاضر به‎ همکاری‎ و تأیید‎ مشروطه‎خواهان نشده بود و در کنار مستبدین نیز قرار نگرفت. استخر در خاطراتش از او‎ بسیار‎ تمجید کرده و چون حاضر به تأیید مشروطه‎خواهان نشد، به‎هیچ‎وجه مقام علمی و روحانی‎ او‎ را‎ زیر سؤال نبرده است: «این روحانی بزرگ و باشخصیت، عقل و تدبیر و سیاست را با روحانیت‎ جمع‎ کرده بود... از آن شخصیت‎هایی بود که سیل حوادث مشروطیت و طوفان انقلاب سیاسی‎ فارس‎ نتوانست‎ او را تکان بدهد یا تحت تأثیر تمایلات و تبلیغات قرار بدهد... وی علاوه ‎بر معلومات اکتسابی‎ شخصاً‎ و ذاتاً مردی باتشخیص، عارف به مقتضیات و اوضاع سیاسی بود. شخصیتی که‎ نه‎ استبداد‎ و نه مشروطه نتوانست او را از راه‎ و روش یک روحانی بزرگ و مرجع تقلید منحرف نماید. در‎ صدور‎ حکم‎ و جواب استفتا فوق‎العاده فکور و محتاط، مهر و امضایش در اختیار خودش بود‎ و بس»[۶]‏.

    در قضیه‎ تشکیل کمیته‎ دفاع دولت ملی در قم و حمایت ژاندارمری فارس در‎ فرستادن‎ نیرو به کمک آنان و مبارزه با انگلیس، این جنبه از عملکرد آنان‎ در‎ به هرج‎ومرج کشاندن فارس را در مبارزه‎ با‎ حبیب‎‎الله خان قوام‎الملک پنهان نمی‎کند و یا‎ به‎ نفع آنان تفسیر نمی‎نماید[۷]‏.

    استخر از میهن‎دوستانی است که از‎ حضور‎ بیگانگان در کشور و شهرش احساس‎ انزجار‎ و تنفر و در‎ میان‎ خاطراتش‎ آن ‎را ابراز می‎کند و مقاله‎های تندی‎ برعلیه‎ حضور و دخالت آنان می‎نویسد؛ تا جایی ‎که‎ منجر به تبعیدش در‎ دوران‎ حکمرانی عبدالحسین فرمان‎فرما به‎ کازرون‎ می‎شود؛ البته خود نیز توضیح می‎دهد که فرمان‎فرما این تبعید را به مصلحت‎ وقت‎ انجام می‎دهد که جلوی اعتراض‎ بیشتر‎ کنسول‎ انگلیس را که‎ ممکن‎ بود عواقب بدی برای‎ نویسنده‎ داشته باشد، بگیرد و استخر به‎هیچ‎وجه به‎عنوان یک تبعیدی در کازرون حضور نداشته‎ و به‎مثابه‎ی یک میهمان از او استقبال‎ کرده‎اند[۸]‏.

    به فارس پس‎ از کودتای 1299ش، بسیار مختصر پرداخته شده است و به‎‎جز بازدیدی که رضا خان‎ بعد از‎ سرکوب اسماعیل سمیتقو در غرب، به شیراز برای استقبال از موکب احمد شاه که از اروپا برگشته بود و از شیراز که در آن مورد دچار هرج‎ومرج و آشوب شده بود می‎گذرد، دیگر واقعه‎ مهمی بیان نمی‎کند و حوادثی که در تهران می‎گذرد و کم‎کم زمینه برای سقوط قاجاریه و روی کار آمدن رضا خان صورت می‎گیرد و زمزمه‎ی جمهوری‎خواهی که شکل می‎گیرد، واکنش‎ها و عکس‎العمل‎های آن در شیراز مورد بحث‎ واقع‎ نمی‎شود و مطلب بسیار محدود ارائه می‎شود[۹]‏.

    وضعیت کتاب

    فهرست مختصر مباحث در ابتدای کتاب آمده است. در انتهای آن نیز فهرست منابع و نمایه ذکر شده است. معانی الفاظ و اصطلاحات در پاورقی‎های کتاب ذکر شده است.

    پانویس

    1. ر.ک: رستمی، پروین، ص55
    2. ر.ک: مقدمه، ص8
    3. ر.ک: رستمی، پروین، ص56
    4. ر.ک: همان، ص57
    5. ر.ک: همان، ص58
    6. ر.ک: همان، ص59
    7. ر.ک: همان
    8. ر.ک: همان
    9. ر.ک: همان، ص60

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. رستمی، پروین، «پیر روشن‎ضمیر»، پایگاه مجلات تخصصی نور، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آذر 1389، شماره 151، صفحه 56 تا 60.

    وابسته‌ها