خودشناسی برای خودسازی

    از ویکی‌نور
    خودشناسی برای خودسازی
    خودشناسی برای خودسازی
    پدیدآورانمصباح یزدی، محمدتقی(نويسنده)
    ناشرموسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، مرکز انتشارات
    مکان نشرايران - قم
    چاپ3
    شابک964-6740-31-6
    موضوعاخلاق اسلامی

    خود سازی (اسلام)

    خود شناسی - جنبه‌‏های مذهبی - اسلام
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‏BP‎‏ ‎‏250‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏6‎‏خ‎‏9‎‏

    خودشناسی برای خودسازی، اثر محمدتقی مصباح یزدی، به زبان فارسی است.

    موضوع بحث عبارت است از: «انسان از این نظر که موجودى است کمال‎پذیر» و هدف و فایده آن عبارت است از: «شناختن کمال حقیقى و راه رسیدن به آن» و اسلوب آن عبارت است از: «بررسىِ بینش‎هاى درونىِ خویش براى بازشناختن خواست‎ها و کشش‎هایى که در وجود ما براى کمال نهاده شده و عواملى که ما را در راه رسیدن به آن کمک مى‎کند و بررسىِ شرایطى که مى‎توان از آن‎ها براى این منظور بهره‎بردارى کرد»[۱].

    ساختار

    کتاب با مقدمه مؤلف آغاز می‎گردد و سپس طی چند عنوان به بحث کمال، جهت‎یابیِ امیال فطری، نقطه اوج امیال، قرب خدا، حقیقت عبادت و چند موضوع دیگر ‎پرداخته می‎شود.

    گزارش محتوا

    نویسنده، پس از ذکر مقدمه و توضیح مفردات بحث، مراتب کمال و تقسیم آن به کمال حقیقى و نسبى را متذکر مى‎شود. کمالى که براى موجود، کمال نهایى بشمار آید، «حقیقى» و آن که آلت و وسیله‎اى براى رسیدن به کمال بالاترى باشد، کمال نسبى براى آن موجود خواهد بود. ایشان در ادامه، عوامل و شرایط سیر استکمالى به‎سوى کمال حقیقى را متذکر مى‎شود؛ آنگاه به این نکته مى‎رسد که براى یافتن کمال، ابتدا مى‎باید آن را شناخت؛ اما این شناخت درباره کمال حقیقى انسان، با ابزار تجربه امکان‎پذیر نیست. سپس به‎مناسبت ذکر یکى از دلایل نارسایى ابزار تجربى در شناخت کمال حقیقى انسان، به این امر مى‎پردازد که آراى فلاسفه نیز درباره چیستى این کمال مختلف است؛ لیکن بررسى آراى آنان و بیان نقض و ابرام‎هایى که در این زمینه صورت داده‎اند، با شیوه بحث این کتاب - که مبتنى است بر یافت‎هاى وجدانى و استدلال‎هاى ساده عقلانى - سازش ندارد؛ ازاین‎رو پایه بحث را بر جهت‎یابى امیال فطرى براى رسیدن به کمال حقیقى مى‎نهد و با بررسى ادراک و مراتب آن، قدرت و مظاهر آن، عشق و پرستش و لذت و کمال، نتیجه مى‎گیرد که لذت حقیقى در گرو رسیدن به کمال حقیقى است، که در آن مقام، بالاترین لذت از کامل‎ترین موجود به ‎دست مى‎آید. این نقطه اوج امیال و غایت آمال است که در آن امیال فطرى انسان به‎طور کامل ارضا مى‎شوند و این در سایه ارتباط کامل و آگاهانه با مبدأ هستى امکان‎پذیر است. ازاین‎رو، در بحثى دیگر، امکان عقلى این ارتباط آگاهانه کامل را با آفریدگار اثبات مى‎کند[۲].

    ایشان در مورد مفهوم کمال بیان می‎کند که: بدون تردید، کمال، صفتى وجودى است که موجود به آن متصف مى‎شود، ولى هنگامى که یک امر وجودى را با اشیاى مختلف مى‎سنجیم، مى‎بینیم نسبت به بعضى کمال و نسبت به بعضى دیگر، نه‎تنها کمال نیست، بلکه احیاناً موجب نقص و کاهش ارزش وجودىِ آن مى‎باشد. نیز برخى دیگر، اساساً استعداد واجد شدن پاره‎اى از کمالات را ندارند؛ مثلاً شیرین شدن براى بعضى از میوه‎ها، مانند گلابى و خربزه کمال است و برعکس، کمال برخى دیگر از میوه‎ها در ترش بودن یا داشتن مزه‎هاى دیگر است و یا دانش براى انسان کمال است، ولى سنگ و چوب استعداد واجد شدن آن را ندارند... پس کمال را مى‎توان به کمال اصیل و آلى یا حقیقى و نسبى تقسیم کرد و براى کمالات اصیل نیز مراتبى قائل شد. لازم است براى تعیین میزان بهره‎بردارى از نیروهاى مادون، کمال حقیقى و اصیل را در نظر گرفت. به‎عبارت‎دیگر، اوصاف وجودىِ نازل‎تر را در صورتى مى‎توان حتى به‎عنوان کمال آلى و مقدّمى براى یک چیز شناخت که مقدمه رسیدن به کمال عالى و حقیقى باشند و از اینجا بار دیگر، لزوم شناختن کمال حقیقىِ انسان تأکید مى‎گردد[۳].

    ایشان درباره لذت چنین می‎گوید: پس لذت از یک نظر، انگیزه فعالیت و تلاش زندگى و از نظر دیگر، نتیجه و ثمره آن است و از نظر آخر، مى‎توان آن را کمالى براى موجودات ذى‎شعور دانست؛ زیرا صفتى است وجودى که آدمیان استعداد واجد شدن آن را دارند[۴].

    در بخشی از این کتاب درباره اینکه لذت چیست؟ و عالى‎ترین لذت انسان کدام است؟ می‎نویسد: چیزى را که ما در خود مى‎یابیم و از آن به لذت تعبیر مى‎کنیم، حالتى است ادراکى که هنگام یافتن شیء دلخواهى، براى ما حاصل مى‎شود، به شرط اینکه آن شیء را مطلوب خود بدانیم و نیز از یافتن آن آگاه و به آن توجه داشته باشیم. پس اگر چیزى را به‎عنوان مطلوب نشناسیم، یافتن آن براى ما لذتى پدید نمى‎آورد و همچنین اگر به یافتن آن توجه نداشته باشیم، از آن لذتى نمى‎بریم[۵].

    بنابراین، حصول لذت، علاوه بر وجود ذات لذت‎برنده و شیء لذیذ، متوقف بر داشتن نیروى ادراکى خاصى است که بتوان یافتن مطلوب را با آن درک کرد و همچنین متوقف بر شناخت مطلوب بودن و توجه به حصول آن است و مراتب مختلف لذت، بستگى به شدت و ضعف نیروى ادراک یا مطلوب بودن یا توجه انسان دارد؛ یعنى ممکن است لذت کسى از خوردن غذایى لذیذ، بیش از لذت شخص دیگرى باشد؛ از آن جهت که حس ذائقه‎اش قوى‎تر و سالم‎تر است؛ یا لذت یک نفر از خوردن غذایى بیش از غذاى دیگر باشد؛ براى اینکه غذاى اول، براى او مطلوب‎تر است؛ یا لذت شخص معینى از غذاى خاصى، در حال توجه کامل، بیشتر از حال تفرق حواس و توجه به اشیاى دیگر باشد. همچنین ممکن است لذت دو نفر محصل، از فراگرفتن دانش خاصى متفاوت باشد؛ در اثر اختلاف‎هایى که در اعتقاد ایشان در مورد اهمیت مطلوب بودن و کمال و خیر بودن آن وجود دارد[۶].

    ایشان درباره‎ی اینکه آیا ارضای کامل امیال فطری امکان‎پذیر است یا خیر؟ توضیح می‎دهد که: حل این شبهه، به بیانى که مقتضاى اسلوب این بحث باشد، این است که دلیل امکان آنها، خود فطرت است؛ زیرا امیال فطرى، از واقعیات عینى و جزء قوانین و نوامیس هستى مى‎باشند و مانند انجذاب‎هایى‎اند که خود، دلالت بر وجود قوه جاذبه دارند، نه از قبیل صورت‎هاى ذهنى که به‎وسیله حواس یا نیروهاى فکرى به دست مى‎آیند و نسبت آن‎ها با حقایق عینى، نسبت کاشف و منکشف است تا احتمال مخالفت آن‎ها با واقع داده شود[۷].

    در ادامه، در فصلی مجزا، به معنا و مفهوم قرب خدا اشاره کرده و می‎نویسد: منظور از قرب خداى متعال، که مطلوب نهایىِ انسان است و باید در اثر حرکت اختیارىِ خود به آن نایل گردد، کم شدن فاصله زمانى و مکانى نیست؛ زیرا پروردگار متعال، آفریننده زمان و مکان و محیط بر همه زمان‎ها و مکان‎ها است و با هیچ موجودى نسبت زمانى و مکانى ندارد[۸].

    در فصلی به نام حقیقت عبادت، خاطرنشان می‎کند که: عبادت داراى معانى یا اطلاقات مختلفى است که از نظر سعه و ضیق، با یکدیگر تفاوت دارند:

    1. عبادت کارى است که تنها با عبودیت در پیشگاه پروردگار، انجام داده مى‎شود و ذاتاً ارتباطى با غیر خدا ندارد؛ مانند نماز و روزه و حج.
    2. عبادت کارى است که باید با قصد تقرب انجام داده شود، هرچند عنوان اوّلىِ آن، عبودیت نباشد و مربوط به بندگان باشد؛ مانند خمس و زکات و جهاد و امر به معروف و نهى از منکر.
    3. عبادت کارى است که به قصد قربت انجام داده شود، هرچند صحت آن منوط به این قصد نباشد؛ مانند همه کارهایى که مورد رضایت الهى است که اگر با قصد تقرب انجام داده شود، به این معنا عبادت خواهد بود.
    4. عبادت اطاعت از کسى است که او را مستقلا واجب‎الاطاعه بداند، هرچند در این اطاعت، قصد پرستش و اظهار عبودیت نداشته باشد[۹].

    در ادامه‎ی کتاب، پیرامون نقش علم در تکامل، تدبیر اراده، نقش میل و علاقه در ادراک، اراده و انتخاب، سخن گفته است.

    در فصلِ «نقش علم در تکامل»، بحثی را درباره‎ی رابطه علم و ایمان و عمل مطرح می‎کند و می‎نویسد: ایمان اگر به معناى تصدیق ذهنى گرفته شود، همان علم است و قوام آن به اختیار نیست؛ زیرا پاره‎اى از علوم را عقل بالبدیهه درک مى‎کند و انسان هیچ‎گونه اختیارى در تحصیل و تصدیق آن‎ها ندارد. پاره‎اى از علوم نیز، گرچه معمولاً با مقدمات اختیارى تحصیل مى‎شود، ولى اختیار، مقوّم آن‎ها نیست؛ یعنى ممکن است آن مقدمات، بدون اختیار، با شنیدن صدایى یا دیدن خطى در ذهن حاصل شود و انسان، بى‎اختیار، آن‎ها را درک و تصدیق کند. بلى در جایى که مقدمات علم، با اراده و اختیار فراهم شود، ناچار انگیزه‎اى براى تحصیل و ترتیب آن‎ها وجود خواهد داشت[۱۰].

    در پایان کتاب، به نتیجه‎گیری از مباحثی که مطرح نموده، می‎پردازد و با استناد به آیات و روایات، به بحث خود خاتمه می‎دهد.

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب کتاب، در ابتدای آن آورده شده است. این کتاب به زبان‎های مختلف ترجمه شده است، به شرح زیر:

    1. به زبان عربی، با عنوان «معرفة الذات لبناءها الجديد»، به قلم آیت‎الله محمدعلى تسخیرى (با عناوینی همچون: «معرفة الذات لبنائها من جديد» و «العودة إلی الذات و صياغتها من جديد» نیز توسط انتشارات امیرکبیر تهران و دارالروضه بیروت چاپ شده است).
    2. به زبان انگلیسى، با عنوان Self-Recognition for Self-Improvement، به قلم خانم مژگان جلالى.
    3. به زبان ترکی آذربایجانی، به کوشش انتشارات طهارت.
    4. به زبان بوسنیایی.

    همچنین مقرر گردیده است که این کتاب توسط آقای دکتر عباس بستانی به زبان فرانسوی ترجمه شود[۱۱].

    پانویس

    1. ر.ک: مقدمه مؤلف، ص8
    2. ر.ک: متن کتاب، ص13-58
    3. ر.ک: همان، ص13-17
    4. ر.ک: همان، ص37
    5. ر.ک: همان، ص39
    6. ر.ک: همان، ص39-40
    7. ر.ک: همان، ص46
    8. ر.ک: همان، ص77
    9. ر.ک: همان، ص85
    10. ر.ک: همان، ص93
    11. ر.ک: پایگاه اطلاع‎رسانی حضرت آیت‎الله مصباح یزدی

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. پایگاه اطلاع‎رسانی حضرت آیت‎الله مصباح یزدی، به آدرس: www.mesbahyazdi.com


    وابسته‌ها

    خودسازی یا تزکیه و تهذیب نفس