مخفی، زیب‌النسا بیگم

    از ویکی‌نور
    مخفی، زیب‌النسا بیگم
    نام مخفی، زیب‌النسا بیگم
    نام‌های دیگر
    نام پدر اورنگزیب
    متولد 1069ق
    محل تولد هند
    رحلت 1118ق
    اساتید حافظه مریم بیگم

    ملا محمدسعیداشرف مازندرانی

    برخی آثار
    کد مؤلف AUTHORCODE21558AUTHORCODE

    زیب‎النساء بیگم (1069-1118ق/1659-1707م)، شاعره شیرین‎سخن عصر اورنگزیب عالم‎گیر بود. پدرش اورنگزیب، از شاهان معروف سلسله گورکانیان هند بود. دیوان اشعار او به طبع رسیده است. «زيب التفاسير» نیز از جمله آثار وی است که به سرپرستی او نوشته شد. او در سال 1113ق، در سن 65 سالگی جان به جان‎آفرین سپرد.

    کودکی و آموزش

    زیب‎النساء در ماه شوال 1048ق، از بطن مادر ایرانی‎الاصل، دل‎رَس بانو، دخت شاهنواز خان صفوی، زاده شد. هنگام تولد او در کاخ شاهی جشن باشکوهی برپا شد. به مساکین و فقرا خیرات داده شد. خانمی به نام مَیّابایی شیردادن او را برعهده گرفت. میابایی زن بسیار عاقله و فرزانه‎ای بود. صبح‎ها که او قرآن می‎خواند، زیب‎النساء نزد او می‎نشست و گوش می‎داد[۱]‏.

    زیب‎النساء در سن پنج سالگی قرآن مجید را نزد حافظه مریم بیگم، مادر عنایت‎الله خان، یکی از درباریان اورنگزیب، فراگرفت. هنگامی که او در سن هفت، هشت سالگی قرآن را حفظ کرد، پدرش اورنگزیب بسیار خوشحال شد و سی هزار اشرفی جایزه داد. اورنگزیب، ملا محمدسعیداشرف مازندرانی، نوه ملا سعیدتقی مجلسی را که از ایران به هند رفته بود، به استادی دخترش گماشت. زیب‎النساء زبان‎های فارسی و عربی را نزد ملا فراگرفت. طبعش بارور و ذوق شعری در او پدیدار شد. او «مخفی» تخلص کرد و از سنین سیزده، چهارده سالگی شروع به سرودن شعر کرد. مخفی اشعارش را برای اصلاح به ملا اشرف می‎داد. ملا نه‎تنها در شاعری و علم هیئت تبحر کامل داشت، بلکه خط‎های نسخ، نستعلیق و شکسته را بسیار خوب می‎نوشت[۲]‏.

    اشتیاق به دانش

    محفل «مخفی» به مقتضای علاقه و ذوق و قریحه وی مجمع ارباب شعر و ادب و اصحاب کمال و هنر بوده است و شاعران و ادیبان و عالمان و هنرمندان در سایه تشویق و حمایت او می‎زیسته‎اند[۳]‏. مولوی غلام‎علی آزاد در ید بیضا می‎نویسد: «بارگاه زیب‎النساء در حقیقت یک آکادمی بود که علما و فضلای بسیار در آن استخدام و مشغول تصنیف و تألیف بودند. اکثر این کتاب‎ها با اول اسم او یعنی زیب اسم‎گذاری می‎شد؛ مثل زيب المنشآت که مجموعه نامه‎های اوست. از مهم‎ترین کتاب‎هایی که تحث سرپرستی او نوشته شد، ترجمه تفسیر کبیر به فارسی است که به نام زيب التفاسير معروف است». مخفی کتابخانه عظیم‎الشأنی برای استفاده نویسندگان فراهم کرده بود. طبق گفته مصنف مآثر عالم‎گیری این کتابخانه بی‎نظیر بوده است[۴]‏.

    شعر و شاعری

    مخفی در بدیهه‎گویی ید طولایی داشت؛ گویند شبی در حضور پدرش اورنگزیب، مشاعره آغاز گردید؛ اورنگزیب چهار کلمه بیگانه، چشم، وطن و دل را مطرح ساخت و از شعرای مجلس خواست تا آن چهار کلمه را در یک بیت بگنجانند. جایزه این مسابقه قطعه الماس گران‎بهایی بود. شاهزادگان و حاضران مجلس ابیاتی ساختند، ولی مقبول طبع اورنگزیب نیفتاد. مخفی نیز این بیت را سرود: بیگانه‎وار می‎گذری از دیار چشم ای نور دیده حب وطن در دل تو نیست اورنگزیب بیت را پسندید و مخفی برنده آن قطعه الماس شد[۵]‏.

    روزی زیب‎النساء در حضور پدرش بود. ناگاه آیینه قدی از طاق افتاد و شکست. این مصرع بی‎اختیار از زبان اورنگزیب برآمد: «از قضا آیینه چینی شکست». مخفی بالبداهه گفت: «خوب شد اسباب خودبینی شکست»[۶]‏.

    شماره اشعار مخفی را پانزده هزار بیت یاد کرده‎اند و اگر این گفته نادرست نباشد، دیوان‎های مطبوعه‎ای که هم‎اکنون از وی در دست است، بیش از یک‎پنجم مجموعه اشعار او را در بر ندارد[۷]‏. درباره دیوان موجود مخفی اختلاف رأی وجود دارد. در دیوانی که به نام مخفی به چاپ رسیده، اشعاری وجود دارد که شاید الحاقی باشد. عده‎ای آن را به مخفی رشتی نسبت می‎دهند. اما آنچه مورد قبول همه تذکره‎نویسان است این است که همه زیب‎النساء را شاعره بزرگ می‎دانند[۸]‏.

    وفات

    در سال 1113ق، هنگامی‎که اورنگزیب عالم‎گیر مشغول فتح دکن بود، زیب‎النساء تب کرد و در سن 65 سالگی جان به جان‎آفرین سپرد. وقتی پدرش عالم‎گیر از مرگ دختر نازپرورده آگاه شد، با وجود شکیبایی بی‎اختیار اشک از چشمانش سرازیر شد. مؤلف حیات زیب‎النساء، حکیم مظفر حسین، می‎نویسد: «جسد مخفی را طبق وصیتش در شهر لاهور، در باغی که زمانی خودش ساخته بود، که در حوالی چوبرجی بوده، دفن کردند. حکیم حسین شرح مفصلی درباره این باغ نوشته و گفته است که مرقد زیب‎النساء متصل به دیوار غربی همین باغ است. در صورتی ‎که ما می‎دانیم زیب‎النساء در پایتخت آن زمان در شهر دهلی وفات یافته و طبق گفته مرحوم دکتر نورالحسن انصاری مدفن او در سی‎هزاری (تیس‎هزاری)، محل فعلی دادگاه است[۹]‏.

    پانویس

    1. ر.ک: علی‎خان، زیب‎النساء، ص134
    2. ر.ک: همان
    3. ر.ک: کرمی، احمد، صفحه الف
    4. ر.ک: علی‎خان، زیب‎النساء، ص135
    5. ر.ک: همان، ص‎136
    6. ر.ک: همان، ص137
    7. ر.ک: کرمی، احمد، صفحه ب
    8. ر.ک: علی‎خان، زیب‎النساء، ص140-139
    9. ر.ک: همان، ص142-141

    منابع مقاله

    1. کرمی، احمد، مقدمه «دیوان مخفی زیب‎النساء بیگم»، سلسله نشریات ما، چاپ اول، 1362.
    2. علی‎خان، زیب‎النساء، «حیات زیب‎النساء مخفی در پرتو کلامش»، پایگاه مجلات تخصصی نور، پژوهش ادبیات معاصر جهان، پاییز و زمستان 1380، شماره 11، ص133 تا 146، به آدرس اینترنتی:

    https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/88315

    وابسته‌ها

    دیوان مخفی «زینب النساء بیگم»