الرحلات المغربية و الأندلسية مصدر من مصادر تاريخ الحجاز في القرنين السابع و الثامن الهجريين
| نام کتاب | الرحلات المغربية و الأندلسية مصدر من مصادر تاريخ الحجاز في القرنين السابع و الثامن الهجريين |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | مصدر من مصادر تاریخ الحجاز فی القرنین السابع و الثامن الهجریین -دراسه تحلیله مقارنه- |
| پدیدآورندگان | نواب، عواطف محمد یوسف (گردآورنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | DS 206 /ن9ر3 |
| موضوع | سفر نامهها
عربستان - اوضاع اجتماعی - قرن 7 - 8ق. عربستان - اوضاع اقتصادی - قرن 7 - 8ق. عربستان - سیر و سیاحت - قرن 7 - 8ق. |
| ناشر | مکتبة الملک فهد الوطنیة |
| مکان نشر | ریاض - عربستان |
| سال نشر | 1417 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE14632AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
الرحلات المغربية و الأندلسية مصدر من مصادر تاريخ الحجاز في القرنين السابع و الثامن الهجريين، اثر عواطف محمد يوسف نواب، مطالعه تحليلى و نقدى سفرنامه‌هايى است كه برخى از اهالى مغرب اسلامى و اندلس، در مورد حجاز در خلال قرن هفتم و هشتم هجرى نوشته‌اند؛ به همراه توثيق آنها از برخى مصادر تاريخ عمومى و بررسى اوضاع اجتماعى، سياسى و علمى حجاز در آن عصر.
كتاب، به زبان عربى و در قرن چهاردهم قمرى، نوشته شده است.
ديدن كتبى كه در مورد حجاز نوشته شده، انگيزه نويسنده براى گردآورى اثر حاضر، بوده است.[۱]
كتاب، داراى اهميت فراوانى است؛ زيرا دربردارنده مطالبى مفيد، موثق و جامع پيرامون حجاز مى‌باشد.[۲]
ساختار
كتاب با دو مقدمه از فواز على بن جنيدب الدهاس و نويسنده و يك تمهيد، آغاز و مطالب در شش فصل و يك خاتمه، تنظيم شده است.
نويسنده در ابتدا فن سفرنامه‌نويسى در ميان مغربيان و اهالى اندلس را مورد بحث قرار داده و سپس به بررسى سفرنامه‌هاى جهانگردانى كه در قرن هفتم و هشتم، از حجاز ديدن كرده‌اند پرداخته و بر اساس آنها، اوضاع سياسى، اجتماعى و علمى حجاز در آن عصر را مورد بررسى قرار داده است. در پايان نيز به ذكر مشاهدات جغرافيايى و عمرانى جهانگردان كه از خلال سفرنامه‌هاى ايشان به دست آمده، پرداخته است.
وى در تدوين اين اثر، از كتب فراوان و باارزشى، به غير از سفرنامه‌ها، استفاده كرده است كه اهم آنها، عبارتند از:
- مصادرى كه در نوشتن معلومات مربوط به مكه مورد استفاده قرار گرفته است: «العقد الثمين في تاريخ البلد الأمين» و «شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام»، اثر تقى الدين فاسى (كه از مهم‌ترين مصادر مورد استفاده نويسنده مى‌باشد)؛ «إتحاف الورى بأخبار أم القرى»، تأليف عمر بن محمد بن فهد و «الدرر الفرائد المنظمة في أخبار الحاج و طريق مكة المعظمة»، اثر عبدالقادر ابن محمد الجزيرى.[۳]
- مصادر مربوط به مدينه منوره: «أخبار مدينة الرسول المسمى الدرة الثمينة»، اثر محمد بن محمود بن نجار؛ «وفاء الوفا بأخبار دار المصطفى»، اثر نور الدين على سمهودى و «التحفة اللطيفة في تاريخ المدينة الشريفة»، تأليف شمس الدين سخاوى.[۴]
گزارش محتوا
در مقدمه آقاى فواز، از اهميت كتاب و جايگاه و اسلوب جديد آن، سخن به ميان آمده است.[۵]
در مقدمه نويسنده، ضمن تبيين اهميت موضوع كتاب و سبب گزينش آن، اهم مصادرى كه نويسنده در تدوين اثر خويش، از آنها بهره برده، ذكر گرديده است.[۶]
تمهيد، مشتمل بر تحديد حجاز و تبيين مفهوم «رحله» در قرآن، سنت نبوى و لغت بوده و در ضمن بيان انواع سفرنامه‌ها، به معروف‌ترين سفرنامه‌هاى اسلامى، كه مربوط به غرب يا شرق جهان اسلام مى‌باشد، اشاره شده است.[۷]
نويسنده در فصل اول، به بررسى و بحث پيرامون فن سفرنامه‌نويسى در ميان مغربيان و اهل اندلس پرداخته و تحت اين عنوان، مباحث فرعى ديگرى پيرامون انواع سفرنامه‌ها، ويژگى‌هاى عام و خاص سفرنامه‌هاى مغربى و اندلسى را مورد بررسى قرار داده است.[۸]
در پايان اين فصل، به اهميت سفرنامه‌هاى مغربى و اندلسى و لزوم توجه و اعتماد بر آنها به‌عنوان مصادر مهمى در تاريخ حجاز، اشاره شده است.[۹]
در فصل دوم، توجه نويسنده، معطوف به جهانگردان قرن هشتم و سفرنامه‌هاى ايشان گرديده است. اين جهانگردان عبارتند از: ابن جبير، الرعينى، ابن رشيد، العبدرى، التجيبى، السبتى، ابن جابر الوادى‌آش، ابن بطوطه و البلوى.[۱۰]
نويسنده در اين فصل، به بررسى دوران زندگانى اين جهانگردان، جايگاه اجتماعى و علمى و تأليفات ايشان پرداخته و سپس به ويژگى‌ها و مميزات سفرنامه‌هاى هريك، اشاره نموده است. چينش اين افراد، بر حسب تاريخ سفر آنها به حجاز، صورت گرفته است.[۱۱]
نويسنده در فصل سوم، به بحث پيرامون اوضاع سياسى حجاز، طبق نوشته سفرنامه‌هاى به‌يادگارمانده از گذشتگان پرداخته است. وى در اين فصل، در كنار پرداختن به سياست‌هاى داخلى و خارجى امراى حجاز، نظام حكومت و نحوه اداره جامعه در حجاز را نيز مورد كنكاش قرار داده است.[۱۲]
اين بررسى‌ها، دربرگيرنده اوضاع داخلى شهرهاى حجاز و ذكر اسامى بعضى از امرا و اشراف معاصر هر فتره تاريخى، بر اساس برداشت سفرنامه‌ها و تطبيق آنها، با مصادر تاريخى معاصر يا قديمى است.[۱۳]
فصل چهارم، به بحث از اوضاع اجتماعى حجاز، اختصاص يافته است و در آن، عناصر و طبقات اجتماعى، عادات و تقاليد مردم كه در آن فتره تاريخى غالب بوده، نحوه خوردن و آشاميدن مردم، لباس‌هايى كه مى‌پوشيدند، مركب‌هايى كه استفاده مى‌كردند و... مورد بررسى قرار گرفته است. در اين فصل، به اوضاع اقتصادى مردم نيز نظر افكنده شده است.[۱۴]
در فصل پنجم، وضعيت علمى بلاد حجاز، طبق آنچه در سفرنامه‌ها به آن اشاره گرديده، با تمركز بر مذاهب موجود در آن زمان و اهم مراكز علمى حجاز كه عبارت بودند از مسجدالحرام و مسجدالنبى؛ به‌علاوه مدارس موجود آن زمان، از جمله مدرسه مظفريه، منصوريه و... و مشهورترين علما و مهم‌ترين علوم و كتب متداول در آن دوران، مورد بحث قرار گرفته است؛ عالمانى همچون عمر بن عبدالمجيد ميانشى؛ احمد بن على فنكى؛ ابن ابى‌الصيف؛ ابواليمن عبدالصمد بن عساكر؛ احمد بن محمد بن ابى‌بكر بن خليل عسقلانى و... و علومى مانند علم قراءات، علم حديث، علم فقه، علم تفسير و... و كتبى مثل صحيح بخارى، صحيح مسلم، الوسيط في التفسير و....[۱۵]
در فصل ششم، مشاهدات جغرافيايى و عمرانى جهانگردان، از خلال سفرنامه‌هاى ايشان، در شش قسمت زير، ذكر گرديده است:
- مشاهدات جغرافيايى: شامل تشريح موقعيت جغرافيايى مكه مكرمه، منى، مزدلفه، مدينه منوره، قريه‌ها و برخى از منازل حج.[۱۶]
- عمارات و ساختمان‌هاى دينى، از جلمه: مسجدالحرام و ساير مساجد مكه مكرمه، مسجد نبوى و ديگر مساجد مدينه منوره و مساجد جده.[۱۷]
- عمارات مدنى و شهرى، شامل: مدارس، رباطها و....[۱۸]
- عمارات جنگى، از جمله: قلعه‌ها، ديوارها، دژها و....[۱۹]
- نقوش و تزيينات.[۲۰]
- آبراه‌ها.[۲۱]
خاتمه، مشتمل بر مهم‌ترين نتايج بحث است.[۲۲]
وضعيت كتاب
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع و مصادر مورد استفاده نويسنده، در انتهاى كتاب آمده است.
پاورقى‌ها بيشتر به ذكر منابع اختصاص يافته است.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.