الرسائل السبعة في العقائد و معه رسالة ذم التأويل: تفاوت میان نسخه‌ها

در ابتدای این اثر چنین آمده است: ابوحنیفه درباره مرتکب گناه کبیره می‎گوید: «لا نكفر أحدا بذنب و لا ننفي أحدا من الإيمان» (هیچ‎کس را به سبب ارتکاب گناه تکفیر نمی‌کنیم و هیچ‎کس را از ایمان برکنار نمی‌دانیم).

شارح در این‎باره می‎گوید: در این مسئله اختلاف وجود دارد. خوارج معتقد به کافر شدن مرتکب گناه کبیره و زایل شدن ایمان از او هستند. مرجئه معتقدند که همان ‎طور که طاعت نفعی برای کافر ندارد، گناه نیز ضرری به مؤمن وارد نمی‌کند. قدریه و معتزله در این‎باره می‎گویند: مرتکب گناه از ایمان خارج شده، لکن داخل در کفر نمی‎شود، بلکه بین ایمان و کفر سرگردان است، تا اینکه توبه کند و به خدا برگردد و در گروه مؤمنین قرار گیرد؛ درصورتی‎که قبل از توبه کردن از دنیا برود، به جرگه کافران پیوسته است و جهنم مأوای اوست.<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29088/1/7 ر.ک: متن کتاب، ص7]</ref><ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29088/1/8 ر.ک: متن کتاب، ص8]</ref>

[[مغنيساوي، احمد بن محمد|احمد بن محمد مغنیساوی]]، شارح کتاب «الفقه الأكبر»، این اثر ابوحنیفه را با لفظ «صحیح مقبول» یاد کرده است. او به نقل از علی بزدوی می‎گوید: علم بر دو قسم است: «علم توحید و صفات» و «علم فقه و شرایع و احکام». او معتقد است که در علم توحید و صفات باید به کتاب و سنت مراجعه نمود و از هوا و هوس و بدعت دوری گزید و باید طریق اهل سنت و جماعت که همان صحابه و تابعین و سلف صالح هستند را پیمود<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29088/1/45 ر.ک: همان، ص45]</ref>.

او درباره قرآن نیز می‎گوید: اقرار می‌کنم که قرآن کریم که کلام خداوند است، مخلوق نیست. شارح، علاوه بر قرآن، صفات خداوند را قدیم و ازلی می‌داند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29088/1/108 ر.ک: همان، ص108]</ref>.

ابوحنیفه، خداوند را خالق تمام اعمال عباد و مخلوقات می‌داند و می‎گوید: همان ‎طور که خداوند خالق جمیع مخلوقات است، خالق افعال و اعمال آنان نیز است<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29088/1/111 ر.ک: همان، ص111]</ref>.

ایشان گاه در مسائل فروع دین نیز اعتقاد خود را بیان می‌کند و می‎گوید: مسح بر روی خفین برای مقیم یک روز و یک شب و برای مسافر سه روز و سه شب واجب است. شارح می‎نویسد: مقصود این است که اعتقاد به جواز آن واجب می‎باشد<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29088/1/116 ر.ک: همان، ص116]</ref>.

[[اشعری، علی بن اسماعیل|ابوالحسن اشعری]] معتقد است که جایگاه عرش، فوق آسمان‎ها است و خداوند در آنجا مستقر شده است<ref>ر.ک: همان، ص183</ref>. سپس قول معتزله، جهمیه و حروریه را که «استوی» در آیه پنج سوره طه را به معنای قدرت اخذ کرده‎اند، نپذیرفته است و می‎گوید: قدرت برای خداوند همه‎جا وجود دارد و نیازی به عرش نیست<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29088/1/184 ر.ک: همان، ص184]</ref>.

محمد عنایت علی حیدرآبادی، بر «كتاب الإبانة عن أصول الديانة»، تألیف [[اشعری، علی بن اسماعیل|ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری]] (260-324) دو ملحق درباره مخلوق نبودن قرآن نوشته است. او در ابتدای ملحق اول می‎نویسد که با رجوع به ابتدای کتاب ابانه اشعری می‎بینیم ایشان در جواب اهل انحراف و بدعت می‎گوید: شما همچون مشرکین هستید که معتقد به خلقت قرآن هستید و در قرآن به آن اشاره شده: '''إن هذا إلا قول البشر''' (مدثر: 25). سپس می‎گوید: در واقع این قول اشعری در نهایت بدگویی و مذمت معتقدین به مخلوق بودن قرآن است. محمد عنایت علی معتقد است که اشعری در ادامه به مخلوق نبودن قرآن اقرار و گمراهی معتقدین به مخلوق بودن قرآن را ثابت می‌کند و می‎گوید: اشعری کتابش را به‎صورت باب‎باب ذکر می‌کند و هر باب را در ادامه باب قبلی‌اش می‎آورد. اشعری روایاتی در لابه‎لای مطالب کتابش بیان می‌کند و نسبت به راویان آنها سکوت اختیار می‌کند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29088/1/250 ر.ک: همان، ص250]</ref><ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29088/1/251 ر.ک: همان، 251]</ref>

نویسنده در ابتدا مخاطب خویش را به رجوع به مذهب صحابه و سلف دعوت می‌کند و سپس می‎گوید: دلیل اینکه من شما را دعوت به عقاید و مذهب سلف می‌کنم، این است که آنان کسانی هستند که قرآن و اخبار پیامبر(ص) را برای ما نقل نموده‎اند و هیچ شکی در گفتارشان نیست. آنان کسانی هستند که صفات خداوند را تفسیر و تأویل نکرده و آن صفات را به صفات مخلوقین تشبیه ننموده‎اند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29088/1/345 ر.ک: همان، ص345]</ref>. ایشان در تأیید گفته خویش، شواهدی تاریخی را ذکر می‌کند<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29088/1/345 ر.ک: همان، ص345-353]</ref>.

در باب بعدی کتاب از وجوب تبعیت از سلف و تشویق به لزوم تبعیت از مذهب آنان و پیمودن راهشان سخن به میان آمده است. نویسنده این باب از کتاب را با ذکر آیاتی از قرآن و روایاتی از پیامبر(ص) و نظرات بزرگان پی می‎گیرد.

وی درباره «معنا» می‎گوید: صفات و اسماء خداوند به‎وسیله عقل درک نمی‎شوند؛ زیرا پایه عقل برای درک صفات، بر دیدن صاحب آن صفت یا نظیر آن استوار است و ما می‌دانیم که خداوند به‎وسیله چشم قابل‎درک نیست و نظیر و شبیه نیز ندارد؛ پس به‎وسیله عقل نمی‌توان صفات او را درک کرد. بنابراین، صفات و اسماء خداوند توقیفی هستند و از کیفیت و تفسیر آن اطلاع نداریم؛ پس به‎ناچار باید به هر آنچه از منابع به دست ما رسیده اکتفا کنیم<ref>[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/29088/1/364 ر.ک: همان، ص364]</ref>.