۴۲۵٬۲۲۵
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (جایگزینی متن - '==منبع مقاله==' به '==منابع مقاله==') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۸: | خط ۳۸: | ||
}} | }} | ||
'''الموافقات'''، اثر ابو اسحاق ابراهیم بن موسی بن محمد بلخی شاطبی (متوفی 790ق)، کتابی است در شش جلد به زبان عربی با موضوع اصول فقه و علل احکام. این اثر با مقدمه بکر بن عبدالله ابوزید، همچنین مقدمه، تصحیح و تعلیقات ابوعبیده مشهور بن حسن آل سلمان به چاپ رسیده است. | '''الموافقات'''، اثر [[شاطبی، ابراهیم بن موسی|ابو اسحاق ابراهیم بن موسی بن محمد بلخی شاطبی]] (متوفی 790ق)، کتابی است در شش جلد به زبان عربی با موضوع اصول فقه و علل احکام. این اثر با مقدمه بکر بن عبدالله ابوزید، همچنین مقدمه، تصحیح و تعلیقات ابوعبیده مشهور بن حسن آل سلمان به چاپ رسیده است. | ||
شاطبی در الموافقات به بیان مقاصد شارع در احکام پرداخته است. شاید در غرب اسلامی، اولین کسی که در دو رکن اصول کتابی نوشت، شاطبی بود. او اولین کسی است که به بسط کلام در علم مقاصد پرداخت و به آن قیام کرد، مسائلش را گشود و ساختمانش را بنا نهاد، در تفاصیلش جولان داد و به این علم شخصیت داد، نظرها را به قواعد کلی این امر متوجه کرد، این علم را بسط داد و در مباحثش تعمق کرد؛ او به استخراج علل احکام و حکمت‌ها و مصالح آن پرداخت و نظرات فقها را از اختلاف و جدل فقهی جامد در فروعات به نظر در مقاصد شارع ارتقاء داد. نویسنده در ابتدا نام کتاب را «عنوان التعریف بأسرار التكلیف» نهاده بوده و سپس آن را به «الموافقات» تغییر نام داده است. | [[شاطبی، ابراهیم بن موسی|شاطبی]] در الموافقات به بیان مقاصد شارع در احکام پرداخته است. شاید در غرب اسلامی، اولین کسی که در دو رکن اصول کتابی نوشت، [[شاطبی، ابراهیم بن موسی|شاطبی]] بود. او اولین کسی است که به بسط کلام در علم مقاصد پرداخت و به آن قیام کرد، مسائلش را گشود و ساختمانش را بنا نهاد، در تفاصیلش جولان داد و به این علم شخصیت داد، نظرها را به قواعد کلی این امر متوجه کرد، این علم را بسط داد و در مباحثش تعمق کرد؛ او به استخراج علل احکام و حکمت‌ها و مصالح آن پرداخت و نظرات فقها را از اختلاف و جدل فقهی جامد در فروعات به نظر در مقاصد شارع ارتقاء داد. نویسنده در ابتدا نام کتاب را «عنوان التعریف بأسرار التكلیف» نهاده بوده و سپس آن را به «الموافقات» تغییر نام داده است. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
| خط ۵۷: | خط ۵۷: | ||
نویسنده از تغییر نام کتاب از «عنوان التعریف بأسرار التکلیف» به «المقاصد...» خبر داده و این اثر را یاری در سلوک طریق و شارح معانی وفاق و توفیق می‌داند که مسیر را برای محقق و خواننده کوتاه می‌کند و به وی آموزش می‌دهد که چگونه در علوم شریعت رشد کند و به کدام سمت حرکت کند.<ref>ر.ک: همان، ص10-11</ref> | نویسنده از تغییر نام کتاب از «عنوان التعریف بأسرار التکلیف» به «المقاصد...» خبر داده و این اثر را یاری در سلوک طریق و شارح معانی وفاق و توفیق می‌داند که مسیر را برای محقق و خواننده کوتاه می‌کند و به وی آموزش می‌دهد که چگونه در علوم شریعت رشد کند و به کدام سمت حرکت کند.<ref>ر.ک: همان، ص10-11</ref> | ||
در مقدمه ابوبکر زید که در ابتدای کتاب ذکر شده، ابتدا ترجمه مختصری از شاطبی ارائه می‌شود و سپس درباره کتاب می‌نویسد: از مهم‌ترین وجوه تشابه میان این کتاب و کتاب ابن تیمیه (متوفی 728ق)، ربط ترجیح و اختیار در مسائل خلاف با نظر به مقاصد شریعت و تنقیح و تحقیقش و تدقیق در آن است و این از بارزترین ویژگی‌هایی است که کتاب‌های این دو امام اهل تسنن (شاطبی و ابن تیمیه) را در صدر کتاب‌های اهل علم قرار داده است.<ref>ر.ک: مقدمه ابوبکر زید، ج1، صفحه ز</ref> | در مقدمه ابوبکر زید که در ابتدای کتاب ذکر شده، ابتدا ترجمه مختصری از [[شاطبی، ابراهیم بن موسی|شاطبی]] ارائه می‌شود و سپس درباره کتاب می‌نویسد: از مهم‌ترین وجوه تشابه میان این کتاب و کتاب [[ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم|ابن تیمیه]] (متوفی 728ق)، ربط ترجیح و اختیار در مسائل خلاف با نظر به مقاصد شریعت و تنقیح و تحقیقش و تدقیق در آن است و این از بارزترین ویژگی‌هایی است که کتاب‌های این دو امام اهل تسنن ([[شاطبی، ابراهیم بن موسی|شاطبی]] و [[ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم|ابن تیمیه]]) را در صدر کتاب‌های اهل علم قرار داده است.<ref>ر.ک: مقدمه ابوبکر زید، ج1، صفحه ز</ref> | ||
در کتاب شاطبی پس از ذکر خطبه کتاب، پنج قسم مطلب ارائه شده است: قسم اول حاوی سیزده مقدمه است؛ قسم دوم در بیان احکام است و شامل احکام تکلیفی خمسه واجب و مستحب و حرام و مکروه و مباح و احکام وضعی خمسه سبب و شرط و مانع و صحت و فساد و عزیمت و رخصت می‌شود؛ قسم سوم در بیان مقاصد شریعت است؛ قسم چهارم در ادله و قصر بحث در آن به کتاب و سنت است؛ و قسم پنجم در احکام و اجتهاد و تقلید می‌باشد. با نظر به این اقسام، عمده این مباحث را از مباحث اصولی می‌یابیم که اصولیون در کتاب‌های اصولی مطرح کرده‌اند و البته بسیاری از آنان کتاب‌هایی دارند که در آن مقاصد شریعت را شرح داده‌اند. با این حساب وجه امتیاز این اثر چیست که مردمان این‌قدر به مطالعه آن شوق دارند؟<ref>ر.ک: همان</ref> در عصر یعنی ما نیمه دوم قرن چهاردهم به بعد هنوز هم توجه عظیمی به آموختن و تدریس و تدرس مقاصد شریعت و تألیف مستقل به آن وجود دارد و از مهم‌ترین کتاب‌هایی که دراین‌باره تألیف شده کتاب‌های ابن عاشور و علال فاسی است. امروزه آموزش مقاصد شریعت به‌عنوان ماده درسی مستقلی در مدارج عالی دانشگاه اسلامی محمد بن سعود گنجانده شده است. آیا همه این تلاش‌ها به دلیل زحمتی است که شاطبی در «المقاصد» کشیده است؟ ابوبکر زید شش وجه در پاسخ به این سؤال ذکر می‌کند.<ref>ر.ک: همان، صفحات ز-ط</ref> وی پس از ذکر این وجوه می‌نویسد: به این دلایل است که علما این کتاب را می‌ستایند و به سمت آن سبقت می‌گیرند و در شرق و غرب بر چاپ آن همت می‌گمارند.<ref>ر.ک: همان، صفحات ح-ط</ref> | در کتاب [[شاطبی، ابراهیم بن موسی|شاطبی]] پس از ذکر خطبه کتاب، پنج قسم مطلب ارائه شده است: قسم اول حاوی سیزده مقدمه است؛ قسم دوم در بیان احکام است و شامل احکام تکلیفی خمسه واجب و مستحب و حرام و مکروه و مباح و احکام وضعی خمسه سبب و شرط و مانع و صحت و فساد و عزیمت و رخصت می‌شود؛ قسم سوم در بیان مقاصد شریعت است؛ قسم چهارم در ادله و قصر بحث در آن به کتاب و سنت است؛ و قسم پنجم در احکام و اجتهاد و تقلید می‌باشد. با نظر به این اقسام، عمده این مباحث را از مباحث اصولی می‌یابیم که اصولیون در کتاب‌های اصولی مطرح کرده‌اند و البته بسیاری از آنان کتاب‌هایی دارند که در آن مقاصد شریعت را شرح داده‌اند. با این حساب وجه امتیاز این اثر چیست که مردمان این‌قدر به مطالعه آن شوق دارند؟<ref>ر.ک: همان</ref> در عصر یعنی ما نیمه دوم قرن چهاردهم به بعد هنوز هم توجه عظیمی به آموختن و تدریس و تدرس مقاصد شریعت و تألیف مستقل به آن وجود دارد و از مهم‌ترین کتاب‌هایی که دراین‌باره تألیف شده کتاب‌های ابن عاشور و علال فاسی است. امروزه آموزش مقاصد شریعت به‌عنوان ماده درسی مستقلی در مدارج عالی دانشگاه اسلامی محمد بن سعود گنجانده شده است. آیا همه این تلاش‌ها به دلیل زحمتی است که [[شاطبی، ابراهیم بن موسی|شاطبی]] در «المقاصد» کشیده است؟ ابوبکر زید شش وجه در پاسخ به این سؤال ذکر می‌کند.<ref>ر.ک: همان، صفحات ز-ط</ref> وی پس از ذکر این وجوه می‌نویسد: به این دلایل است که علما این کتاب را می‌ستایند و به سمت آن سبقت می‌گیرند و در شرق و غرب بر چاپ آن همت می‌گمارند.<ref>ر.ک: همان، صفحات ح-ط</ref> | ||
شاید در غرب اسلامی، اولین کسی که در دو رکن اصول کتابی نوشت، شاطبی بود. او اولین کسی است که به بسط کلام در علم مقاصد پرداخت و به آن قیام کرد، مسائلش را گشود و ساختمانش را بنا نهاد، در تفاصیلش جولان داد و به این علم شخصیت داد، نظرها را به قواعد کلی این امر متوجه کرد، این علم را بسط داد و در مباحثش تعمق کرد؛ او به استخراج علل احکام و حکمت‌ها و مصالح آن پرداخت و نظرهای فقها را از اختلاف و جدل فقهی جامد در فروعات به نظر در مقاصد شارع ارتقاء داد... .<ref>ر.ک: همان، صفحه ط</ref> | شاید در غرب اسلامی، اولین کسی که در دو رکن اصول کتابی نوشت، [[شاطبی، ابراهیم بن موسی|شاطبی]] بود. او اولین کسی است که به بسط کلام در علم مقاصد پرداخت و به آن قیام کرد، مسائلش را گشود و ساختمانش را بنا نهاد، در تفاصیلش جولان داد و به این علم شخصیت داد، نظرها را به قواعد کلی این امر متوجه کرد، این علم را بسط داد و در مباحثش تعمق کرد؛ او به استخراج علل احکام و حکمت‌ها و مصالح آن پرداخت و نظرهای فقها را از اختلاف و جدل فقهی جامد در فروعات به نظر در مقاصد شارع ارتقاء داد... .<ref>ر.ک: همان، صفحه ط</ref> | ||
شاطبی در قسم مقدمات سیزده مقدمه را موردبحث قرار داده است از جمله ادله عقلی یا سمعی یا عادی مطرح در اصول فقه، مراتب علم، اقسام علم و... . در قسم احکام به اقسام احکام تکلیفی (وجوب، حرمت، مستحب، کراهت، مباح) در 13 مسئله پرداخته است. نیز اقسام احکام وضعی (سبب، شرط، مانع، صحت و بطلان و غرائم و رخص) را بیان کرده است و در قسم مقاصد: به سه قسم مقاصد شارع (ضروری، حاجی، تحسینی) مقاصد وضع شریعت(در سه قسم برای فهم، برای تکلیف و برای امتثال) نیز مقاصد مکلف (مانند نیت و خلاص) پرداخته است. در قسم ادله شرعی به احکام عام ادله، عوارض ادله، (شامل ادله شرعی و ادله عقلی و مناط حکم). در قسم اجتهاد و تقلید سه مسئله کتاب و سنت (احکام و تشابه، احکام و نسخ، اوامر و نواهی، عموم و خصوص و بیان و اجمال) موردبحث قرار گرفته است. در قسم اجتهاد و تقلید: به سه مسئله اجتهاد، فتوی و استفتاء و اقتداء و نیز لواحق اجتهاد پرداخته است. | [[شاطبی، ابراهیم بن موسی|شاطبی]] در قسم مقدمات سیزده مقدمه را موردبحث قرار داده است از جمله ادله عقلی یا سمعی یا عادی مطرح در اصول فقه، مراتب علم، اقسام علم و... . در قسم احکام به اقسام احکام تکلیفی (وجوب، حرمت، مستحب، کراهت، مباح) در 13 مسئله پرداخته است. نیز اقسام احکام وضعی (سبب، شرط، مانع، صحت و بطلان و غرائم و رخص) را بیان کرده است و در قسم مقاصد: به سه قسم مقاصد شارع (ضروری، حاجی، تحسینی) مقاصد وضع شریعت(در سه قسم برای فهم، برای تکلیف و برای امتثال) نیز مقاصد مکلف (مانند نیت و خلاص) پرداخته است. در قسم ادله شرعی به احکام عام ادله، عوارض ادله، (شامل ادله شرعی و ادله عقلی و مناط حکم). در قسم اجتهاد و تقلید سه مسئله کتاب و سنت (احکام و تشابه، احکام و نسخ، اوامر و نواهی، عموم و خصوص و بیان و اجمال) موردبحث قرار گرفته است. در قسم اجتهاد و تقلید: به سه مسئله اجتهاد، فتوی و استفتاء و اقتداء و نیز لواحق اجتهاد پرداخته است. | ||
بخش سوم از کتاب الموافقات که به مقاصد اختصاص دارد به دو قسم مقاصد شارع و مقاصد مکلف تقسیم شده و هر قسم مسائل متنوعی را در بردارند. | بخش سوم از کتاب الموافقات که به مقاصد اختصاص دارد به دو قسم مقاصد شارع و مقاصد مکلف تقسیم شده و هر قسم مسائل متنوعی را در بردارند. | ||
| خط ۷۳: | خط ۷۳: | ||
وی در مسئله نخست از این قسم توضیح می‌دهد که قصد از تشریع و تعمیم شرع بر مکلفان بیرون بردن آنان از هوا و هوس و انگیزه‌های نفسانی بوده است ازاین‌رو است که عبادات بدون قصد قربت و نیز عبادات ریایی باطل شمرده می‌شود. در مسئله دوم تا هفتم مقاصد شرعی از این حیث را به دو قسم اساسی تقسیم می‌کند: اصلی (که حظ مکلف لزوماً در آن لحاظ نشده است) و تبعی که منافاتی با حظ مکلف از آن ندارد. او در ادامه به اقسام و احکام این قسم و نیز نحوه نیابت در آن اعمال می‌پردازد.<ref>رحیمیان، سعید، ص60-61</ref> | وی در مسئله نخست از این قسم توضیح می‌دهد که قصد از تشریع و تعمیم شرع بر مکلفان بیرون بردن آنان از هوا و هوس و انگیزه‌های نفسانی بوده است ازاین‌رو است که عبادات بدون قصد قربت و نیز عبادات ریایی باطل شمرده می‌شود. در مسئله دوم تا هفتم مقاصد شرعی از این حیث را به دو قسم اساسی تقسیم می‌کند: اصلی (که حظ مکلف لزوماً در آن لحاظ نشده است) و تبعی که منافاتی با حظ مکلف از آن ندارد. او در ادامه به اقسام و احکام این قسم و نیز نحوه نیابت در آن اعمال می‌پردازد.<ref>رحیمیان، سعید، ص60-61</ref> | ||
شاطبی در کتاب الموافقات فی اصول الشریعه نه‌تنها در اصول فقه بحث کرده بلکه بسیاری مباحث فقهی را نیز که در اصول فقه هم مطرح نبوده و امروزه در فلسفه فقه مطرح می‌شود از جمله نظریه معروف مقاصد الشریعه خود را در این کتاب مطرح و به‌تفصیل بررسی کرده است. این فقیه غرناطی (اهل گرانادای مغرب اسلامی) - شاید با توجه به گرایش به تصوف و عرفان و انواع سلسله‌های صوفیان در جو آن روز جامعه اسلامی - به طرح مباحث مربوط به اقسام و احکام تجارب روحانی و میزان حجیت آن پرداخته و در بخش المقاصد کتاب مزبور مطرح نموده4 است. این مباحث مشتمل بر شرعیت یا عدم شرعیت اعمال و ریاضت‌های صوفیه و نیز حجیت یا عدم حجیت تجربیات و دستاوردهای ایشان می‌باشد. البته بحث در ربط شریعت و طریقت و حقیقت پیشینه‌ای طولانی دارد که پیش‌تر از سوی عارفان بدان پرداخته شده بود، اما شاطبی در این کتاب از منظر فقهی بدان می‌پردازد.<ref>رحیمیان، سعید، ص60</ref> | [[شاطبی، ابراهیم بن موسی|شاطبی]] در کتاب الموافقات فی اصول الشریعه نه‌تنها در اصول فقه بحث کرده بلکه بسیاری مباحث فقهی را نیز که در اصول فقه هم مطرح نبوده و امروزه در فلسفه فقه مطرح می‌شود از جمله نظریه معروف مقاصد الشریعه خود را در این کتاب مطرح و به‌تفصیل بررسی کرده است. این فقیه غرناطی (اهل گرانادای مغرب اسلامی) - شاید با توجه به گرایش به تصوف و عرفان و انواع سلسله‌های صوفیان در جو آن روز جامعه اسلامی - به طرح مباحث مربوط به اقسام و احکام تجارب روحانی و میزان حجیت آن پرداخته و در بخش المقاصد کتاب مزبور مطرح نموده4 است. این مباحث مشتمل بر شرعیت یا عدم شرعیت اعمال و ریاضت‌های صوفیه و نیز حجیت یا عدم حجیت تجربیات و دستاوردهای ایشان می‌باشد. البته بحث در ربط شریعت و طریقت و حقیقت پیشینه‌ای طولانی دارد که پیش‌تر از سوی عارفان بدان پرداخته شده بود، اما [[شاطبی، ابراهیم بن موسی|شاطبی]] در این کتاب از منظر فقهی بدان می‌پردازد.<ref>رحیمیان، سعید، ص60</ref> | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
| خط ۸۳: | خط ۸۳: | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references/> | <references /> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||