تحصيل المرام في أخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مكة و الحرم و ولاتها الفخام

تحصيل المرام في أخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم و ولاتها الفخام
پدیدآوران	مالکی مکی، محمد بن احمد (نویسنده) ابن دهیش، عبدالملک (محقق)
ناشر	مکتبة الأسدي
مکان نشر	مکه مکرمه - عربستان
سال نشر	1424 ق
چاپ	1
موضوع	مکه - تاریخ
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏DS‎‏ ‎‏248‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏7‎‏الف‎‏2‎‏*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تحصيل المرام في اخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مكة و ولاتها الفخام اثر محمد بن احمد المالكي المكي؛ معروف به "الصباغ" در سال 1284ق به زبان عربی تأليف شده است. "التحصيل" خلاصه‌ای جامع از اخبار و احكام كتب تاریخی وفقهي و حديثی در رابطه با بيت‌الحرام و مكه و مشاعر شريف است كه در دو مجلد منتشر شده است. مصنفين تاريخ مكه به اين كتاب توجه كرده و بسيار از آن نقل كرده‌اند كه بيانگر جايگاه آن نزد آنها است."عبدالله بن دهيش" تحقيق جامعي بر كتاب به انجام رسانده است.

ساختار

نویسنده ابتدا مطالب را از كتب معتبر علمي كه در مقدمه از آنها نام برده است، گرد آورده است و سپس مباحث را به آيات قرآنی و حديث مزين كرده است. وي برخی از مطالب را عيناً نقل كرده و در مواردي نيز دخل و تصرف كرده است. او در اكثر موارد حديث را به مصدرش نسبت میدهد؛ اما گاه نيز با عباراتي؛ مانند "وفي كلام بعضهم" نقل میكند. در روايات متعارض جمع بين روايات را نيز ذكر میكند. در بررسی سندي اخبار از خود اظهار نظر نمیكند و تنها به نقل آراء ديگران اكتفا مى‌كند. مسائل فقهي را همراه با دليل و با نقل مذاهب فقهي بدون ترجيح بين آنها ذكر میكند و احياناً اقوال صحابه و تابعين را نيز مى‌آورد.

كتاب؛ مشتمل بر يك مقدمه، شش باب و هر باب نيز به تناسب از فصولي تشكيل شده است. "خاتمه" نيز درباره مقابر مكه و معرفي كسانی است كه در آن مدفون هستند. در پايان نيز بخش مفصلي با عنوان "تتمه" آمده است.

گزارش محتوا

خلاصه‌ای از مطالب كتاب به ترتيب ابواب آن به شرح ذيل است:

1. آنچه كه از تاريخچه "بيت الحرام" درمنابع وجود داشته، مانند: اول کسی كه آن را بنا نمود و متعلقات آن را نصب نمود و تعداد بناهای آن و نيز فضايل اين خانه و نگاه به آن و همچنين شرح فضيلت حجرالاسود و مقام و مستجار و...مطالب اين باب را تشكيل مى‌دهد. نویسنده برخی اخبار را با زمان خود تطبيق میدهد، به عنوان مثال در صفحه 108، از روزنه‌های چهارگوشي كه در زمان عبدالله بن زبير برای ورود نور در سقف خانه كعبه تعبيه شده بود، خبر میدهد و چنين ادامه میدهد كه: "در زمان ما اين روزنه‌ها وجود ندارد و مسدود شده است".
2. چگونگی اخراج "زمزم" برای اسماعيل(ع) توسط جبرئيل و نيز حفر آن توسط عبدالمطلب پس از تخريب آن و فضيلت و اسامی آن مباحث اين بخش را تشكيل میدهد. از اخبار قابل توجه روايتي است كه علي(ع) به نقل از عبدالمطلب، الهام غيبي در حفر زمزم را بيان مى‌كند و راويان اهل سنت؛ مانند: حلبي، ابن اسحاق وديگران آن را نقل و شرح كرده‌اند.
3. وضعيت مسجدالحرام در ايام جاهليت و صدر اسلام و توسعه آن در زمان‌های مختلف ونيز ذكر صفا و مروه و عرفه و مني و مزدلفه واماكن ديگر و حدود آنها از منابع مختلف استخراج و بررسی شده است.
4. شهر مكه دارای اسامی متعدد و كوه‌ها و اماكن شريف و مساجدي است كه حدود و ويژگى‌های آنها را به دقت مشخص میكند. تكميل مسجدالحرام در ادوار مختلف و نيز آتش‌سوزي و تعمير آن و همچنين ويژگى‌ها و مساحت و ابواب آن تا عصر نویسنده در اين بخش آمده است. نویسنده در معرفي مكان‌های شريف مكه به محل‌های استجابت دعا اشاره میكند كه از آن جمله مولد نبي(ص) است. او سپس با استناد به سفرنامه ابن جنيد، مكاني را متذكر می‌شود كه در بين مردم مشهور به مولد علي بن ابى‌طالب(ع) است كه نزدیک مولد نبي اكرم(ص) است و بر ورودي آن سنگي است كه بر آن نوشته شده: اين مولد أميرالمؤمنين علي بن ابى‌طالب(ع) است و در آن رسول‌الله(ص) بزرگ شده است. وي سپس به اين قول كه ايشان در داخل كعبه متولد شده‌اند، اشاره میكند و آن را نزد علما ضعيف مى‌داند و البته در رد اين قول به يك منبع اشاره مى‌كند كه خلاف تحقيق است. الصباغ از مواضع معروف ديگر به خانه حضرت خديجه(س) كه گفته مى‌شود، مولد فاطمه زهرا(س) است و در یکی از اتاق‌های آن متولد شده‌اند، اشاره مى‌كند.اين خانه اكنون به صورت مسجد است و قبه‌ای در آن وجود دارد كه به "قبة الوحي" معروف است و در آن جا وحي بر ايشان نازل مى‌شده است. مولد فاطمه و قبه وحي كه مورد زيارت مردم واقع می‌شود، به يكديگر متصل هستند. اين مكان افضل اماكن مكه پس از مسح از نکاتی كه اشاره به آن لازم است، رعايت ادب نویسنده در ذكر نام فاطمه زهرا(س) است كه با عنوان "بانو" از ايشان نام میبرد.
5. در اين باب مطالبی درباره تحريم حرم مكه و فضيلت اهل و مجاورين آن و بقعه شريفي كه رسول مكرم اسلام(ص) در آن مدفون است و نيز اماكن استجابت دعا در مكه و مدينه ذكر شده است. از مباحثی كه نویسنده به تبع علمای اهل سنت به آن پرداخته، اين است كه مدينه أفضل است يا مدينه؟ در أفضليت مدينه به روايتي از عمر بن خطاب استدلال میكند. وي سپس چنين میآورد: مدينه بعد از هجرت نبي(ص) و اقامت ايشان در آن از مكه برتر شد، چرا كه "شرف مكان به مكين" است. اين در حالي است كه در چند صفحه بعد به افضليت مكه و اهل آن اشاره مى‌كند.
6. چشمه‌های مكه و بركه‌ها و آبشخورهای حرم و اطراف آن از مطالبی كه در پايان كتاب آمده است.

دو باب آخر، بخش اندكي از جلد دوم را به خود اختصاص داده و پس از آن خاتمه آمده است. در معرفي مقبره‌های مكه ابتدا "معلا" را نام برده است. وي در ذكر اسامی كسانی كه در اين مكان مدفون هستند با نام خديجه كبري(س) به عنوان اولين زن مسلمان آغاز مى‌كند؛ اما پيش از آن اين گونه زمينه‌سازی می‌ند كه:"زيارت قبور زنان در زمان حاضر حرام قطعي است". البته دليلي برای اين حكم ذكر نمیكند.

"تتمه"؛ مشتمل بر چند بخش مى‌باشد: 1- اسامی واليان و امراء مكه در زمان خلفا و اميرالمؤمنين علي بن ابى‌طالب(ع) تا زمان بني‌عباس 2- خلفا و سلاطيني كه حج به جا آورده‌اند. 3- ذكر بلايای طبیعی مكه؛ مانند: سيل، زلزله و صاعقه.

وضعیت کتاب

محقق در مطلع كتاب گزارشی از كتاب و شيوه تحقيقي خود را شرح كرده است. وي در تعليقات و پاورقیاين موارد را آورده است:1- آدرس آيات 2- توضيح كلمات غريب 3- بيان آدرس نصوص و نقل مواردي كه با منبع اختلافي وجود دارد 4-تعريف اعلام و اماكن و شهرها 5- اثبات نقشه‌های مصوره دال بر موقعيت جغرافیایی سرزمين وحي و نيز مكان‌هایی كه الصباغ ذكر كرده است.

فهارس كتاب

1. آيات.
2. احاديث و آثار.
3. اعلام.
4. كتب.
5. اقوام.
6. منصب‌ها.
7. مصطلحات.
8. اشعار.
9. مصادر و مراجع.
10. ملحقات(عكس‌ها و نقشه‌های بعضي از مكان‌ها).
11. موضوعات تمام كتاب.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.