جهاد با نفس، شرح حدیث اول از چهل حدیث امام خمینی(ره)

جهاد با نفس (شرح حدیث اول از چهل حدیث امام خمینی ره)
پدیدآوران	قدوسی‌زاده، حسن (نویسنده)
ناشر	دفتر نشر معارف
سال نشر	1387
شابک	‎[[ویژه:منابع کتاب/-531-964-978 9-098|-531-964-978 9-098]]
موضوع	در محضر روح‌الله، شرح حدیث اول از چهل حدیث امام خمینی عرفان معنویت
کد کنگره	‏

در محضر روح‌الله، سیری در اندیشه‌های اخلاقی و عرفانی امام خمینی(ره)، جهاد با نفس (شرح حدیث اول از چهل حدیث امام خمینی ره) تألیف حسن قدوسی‌زاده

انسان موجودی مرکب از جسم و جان (نفس) است. جسم انسان جنبه مادی و طبیعی دارد و روح و جان او جنبه ملکوتی و ماوراءطبیعی. اطلاق نام «انسان» به این دلیل است که نسبت به چیزهایی که به او پیوسته و همراه اوست الفت و انس می‌گیرد. حال آنکه عصری که در آن زندگی می‌کنیم و برهه زمانی که در آن به سر می بریم بیش از هر چیز تشنه اخالق و فضائل اخلاقی است. اما در این میان، قلبی آراسته و لبریز از فضائل می‌تواند با مواعظ برخاسته از جان، قلوب تشنگان را سیراب سازد و راهنمای آن‌ها به سوی نورانیت شود؛ و در این زمان کدام قلب نورانی تر از قلب به حق پیوسته روح الله می‌شناسید که عالم را محضر خدا می‌دانست.

کتاب مذکور که به قلم آقای حسن قدوسی زاده به رشته تحریر کشیده شده تلاشی است در جهت ذکر نکاتی اخلاقی و عرفانی پس از آنکه نویسنده کتاب‌های آداب الصلاة، شرح حدیث جنود عقل و جهل و چهل حدیث حضرت امام خمینی(ره) را مطالعه نموده است.

این کتاب از چهار فصل تشکیل شده یافته که در فصل اول کلیاتی درباره انسان، جهاد و نفس ذکر شده و طی دو فصل بعدی مسئله جهاد با نفس در عالم ملک و ملکوت بیان گردیده است. در نهایت نویسنده به مقام سوم نفس و کیفیت مجاهده در آن اشاره می‌نماید.

نفس حقیقتی است مجرد و رها از عالم ماده. برخی معتقدند به این علت نفس را نفس گفته‌اند که نفیس ترین بعد انسان است؛ زیرا اشاره به روح دارد و روح، شریف ترین جزء انسان و حیوان است. قرآن کریم نفس را به 5 نوع تقسیم می‌فرماید: 1-نفس اماره2- نفس لوامه 3- نفس مسوله 4- نفس ملهمه 5- نفس مطمئنه

اثبات تجرد نفس از دیدگاه امام خمینی(ره)

حضرت امام خمینی(ره) با بیان مطالبی ساده به اثبات تجرد نفس می‌پردازند:

الف- وقتی انسان به سن 35-30 سالگی می‌رسد تمام اجزاء بدن او رو به انحطاط می‌گذارد، اما قوای روحانیه و ادراکات عقلیه کامل‌تر می‌گردد.

ب-خواص و آثار و افعال نفس در تضاد است با خواص و آثار و افعال مطلق اجسام.

ج-در هر جسمی صورت متناهی نقش بندد ولی در نفس، صورت غیرمتناهیه منقش می‌شود.

د-شکل و صورت اشیاء در نفس هرگز از بین نمی‌روند و نفس هر لحظه بخواهد می‌تواند آن‌ها را حاضر سازد، برخلاف جسم.

سعادت و شقاوت:

سعادت به معنی نیکبخت شدن و فراهم بودن اسباب نعمت است و نقطه مقابل آن شقاوت که به معنی فراهم بودن اسباب گرفتاری و بدبختی و مجازات و بلا می‌باشد. حضرت امام خمینی(ره) رکن اساسی سعادت حقیقی را کمال مطلق معرفی نموده و آنگاه می‌فرمایند: «فطرت همه بشر عاشق سعادت مطلقه است، زیرا که فطرت کمال طلب و راحت طلب است»....

از نظر ایشان بالاترین سعادت، معرفت خدای سبحان و سعادت عقلی است. ایشان ربوبیت حضرت حق تعالی بر عالمیان را به دو نوع «عامه یا تکوینی» و «خاصه یا تشریعی» تقسیم کرده‌اند. ربوبیت عامه که تمام موجودات در آن شرکت دارند و آن تربیت‌های تکوینی است که هر موجودی را از حد نقص به کمال لایق خود در تحت تصرف ربوبیت می-رساند و ربوبیت تشریعی که مختص به نوع انسان است و این تربیت، هدایت طرق نجات و ارائه راه‌های سعادت و انسانی است که توسط انبیاء اظهار فرموده.

جهاد با نفس در عالم ملک:

حضرت امام خمینی(ره) خطاب به فرزندش مرحوم حاج سید احمد آقا می-فرماید: «پسرم! تا نعمت جوانی را از دست ندادی فکر اصلاح خود باش که در پیری همه چیز را از دست می‌دهی. یکی از مکاید شیطان که شاید بزرگترین آن باشد استدراج است. در عهد نوجوانی، شیطان باطن که بزرگترین دشمنان اوست او را از فکر اصلاح خود بازمی دارد و امید می‌دهد که وقت زیاد است» و در ادامه می‌فرمایند: «شیطان با ما پیران با سلاح یأس از حضور رفتار می‌کند که از شما گذشته و شما اصلاح شدنی نیستید...» و «حقیقت جهاد نفس خروج از تصرف ابلیس است... حقیقت جهاد نفس که به فرموده حضرت رسول(ص) از جهاد اعداء دین افضل است و آن جهاد اکبر است، همان خارج شدن از تصرف جنود ابلیس و وارد شدن در تحت تصرف جنودالله است».

چگونگی مجاهده با نفس در عالم ملک:

(نمونه‌هایی از آنچه حضرت امام در ارتباط با احوال نفس و تفکر در آن بیان نموده‌اند عبارتند از:

1-تفکر: تفکر برای لحظه جدایی از این عالم، تفکر در معارف سوره حشر، تفکر در عبادات چندین ساله، تفکر در شفاعت شافعان در محشر،تفکر در اینکه چرا از مناجات با حق لذت نمی بریم و...

2-عزم: بناگذاری و تصمیم بر ترک معاصی و فعل واجبات. امام(ره) می‌فرمایند: جرأت بر معاصی کم کم انسان را بی عزم می‌کند. ایشان اولین شرط سلوک را عزم می‌دانند که بدون آن نمی‌توان به کمال رسید؛ و نیز ایشان شرط ورود به عالم آخرت با صورت انسانی را صاحب عزم بودن می‌دانند.

3-مشارطه: آن است که در روز اول مثلاً با خود شرط کند که امروز برخلاف فرموده خداوند رفتار نکند. امام می‌فرمایند تو عازم شو و شرط کن و تجربه نما ببین چقدر سهل است.

4-مراقبه: پس از مشارطه باید وارد مراقبه شد و آن چنان است که در تمام مدت شرط، متوجه عمل به آن باشی و خود را ملزم بدانی.

5-محاسبه: عبارت است از اینکه حساب نفس را بکشی در این شرطی که با خدای خود کردی.

6-معاتبه و معاقبه: معاتبه یعنی خود را ملامت کردن و معاقبه یعنی خود را مورد عقوبت قرار دادن.

7- تذکر: عبارت است از یاد خدای تعالی و نعمت‌هایی که به انسان مرحمت فرموده. امام خمینی در این زمینه می‌فرمایند: «بدان که تذکر از نتایج تفکر است.» «پس ای عزیز در راه ذکر و یاد محبوب تحمل مشاق هرچه بکنی کم کرده‌ای، دل را عادت بده به یاد محبوب».

جهاد با نفس در عالم ملکوت:

حضرت امام خمینی(ره) در مورد قوای سه گانه می‌فرمایند: انسان را از اول نشو طبیعی پس از قوه عاقله، سه قوه ملازم است: یکی قوه واهمه و این قوه در بچه کوچک از اول امر موجود است و به آن دروغ گوید. دوم قوه غضبیه و آن برای رفع مضار و دفع موانع از استفادات است. و سوم قوه شهویه و آن مبدأ شهوات و جلب منافع است.

چگونگی مجاهده با نفس در عالم ملکوت:

1- حفظ قوه خیال یا وهم: در دست گرفتن زمام خیال و مانع شدن از پرواز آن به هرسو

2-موازنه: مقایسه منافع و مضار هریک از اخلاق فاسده با هر یک از اخلاق حسنه

بهشت‌ها و جهنم‌های سه گانه:

از نظر امام خمینی(ره) همانگونه که نفس دارای سه عالم است، برحسب هر کدام از این عوالم سه گانه، بهشت و دوزخی خاص وجود دارد. یکی جنت ذات که غایت علم بالله و معارف الهیه است و دیگر جنت صفات که نتیجه تهذیب نفس و ارتیاض آن است و سوم جنت اعمال که صورت قیام به عبودیت و نتیجه آن است. بهشت اعمال نازلترین بهشت هاست که مؤمنین عادی به آن وارد می‌شوند و همان است که قرآن به توصیف آن پرداخته. بهشت صفات یا اخلاق بهشتی است که انسانی که در مرتبه دوم جهاد اکبر پیروز گردیده وارد آن می‌شود و بهشت اعمال یا عقاید که حضرت امام آن را اعلی مراتب بهشت می‌دانند و انسان در این بهشت به لذات جمال الهی واصل می‌شود و ویژه مقربین است.

از سوی دیگر جهنم اعمال نتیجه گناهانی است که به وسیله اعضاء و جوارح صورت گرفته است. جهنم اخلاق ناشی از ملکات فاسد و رذایل اخلاقی است. جهنم عقاید یا جهنم فراق به مراتب سخت تر از جهنم اعمال و اخلاق است و کفر و شرک و عقاید باطله از علل ورود به آن است.

معالجه مفاسد اخلاقی: حضرت امام(ره) برای معالجه مفاسد اخلاقی نسخه-هایی عملی ارائه می‌کنند که برخی از آن‌ها عبارتند از: تسلیم بودن بدون چون و چرا در برابر احکام الهی، اصلاح نفس در ایام جوانی،رحمت بر بندگان خدا و عفو خطاهای آن‌ها، عرضه خود بر آیات قرآن و روایات اهل بیت و تطبیق آن‌ها به خود و...

اشاره به مقام سوم نفس و کیفیت مجاهده در آن:

1.عقل: قوه‌ای است که بالاترین جایگاه را داراست و مجرد کامل است.

به دو نوع عقل نظری و عملی تقسیم می‌شود:

2.عقل نظری: قوه‌ای ادراکی است که به بود و نبودها، هست‌ها و نیست‌ها تعلق می‌گیرد.

3.عقل عملی: عقلی که انسان با آن بایدها و نبایدهای اخلاقی و فقهی و حقوقی را درک می‌کند.

بنابراین تمام اندیشه‌ها و بینش‌ها در تمام حوزه‌ها مربوط به عقل نظری است و تمام اعمال و گرایش‌های صحیح مربوط به عقل عملی است.

منابع مقاله

بی‌نام، طوبی اندیشه (سطح دوم)، سیر مطالعاتی اندیشه‌های حضرت امام خمینی(ره)