جواهر الفقه و تليه رسالتان (العقائد الجعفرية و خمسون مسألة اعتقاديه)
| نام کتاب | جواهر الفقه |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | [مسائل میافارقیات]
و تلیه رسالتان [العقائد الجعفریه "خمسون مساله اعتقادیه] |
| پدیدآورندگان | علم‌الهدی، علی بن الحسین (نويسنده)
طوسی، محمد بن حسن (نويسنده) ابن‌براج، عبدالعزیز بن نحریر (نويسنده) سبحانی تبریزی، جعفر (اشراف) بهادری، ابراهیم (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | |
| موضوع | |
| ناشر | جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1411 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | 458 |
مؤلف
قاضى سعد الدين ابو القاسم عبد العزيز بن نحرير بن براج طرابلسى، معروف به قاضى ابن براج (م 481 ق).
جايگاه آن
كتاب المهذب از مشهورترين و مبسوطترين كتب فقهى استدلالى قدماى از فقهاى اماميه مى‌باشد.
اين كتاب كه يك دورۀ فقه كامل استدلالى از كتاب طهارت تا آخر ديات مى‌باشد حاصل تحقيقات عميق و ابتكارات مؤلف است كه پس از سى سال قضاوت و بكار گرفتن عملى اين مباحث تدوين شده است.
صاحب مستدركات اعيان الشيعه در اين رابطه مى‌نويسد: «فكم فرق بين كتاب فقهي يؤلف في زوايا المدرسة من غير ممارسة عملية للقضاء و كتاب ألف بعد الممارسة لها أو خلالها، و لأجل ذلك يعتبر الكتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره». (مستدركات أعيان الشيعة ج 90/1).
اگر چه مؤلف گنجينه‌هايى از كتاب‌هاى فقهى همچون «المقرب في الفقه»، «المعالم في الفروع»، «المنهاج في الفروع»، «المعتمد في الفقه»، «شرح جمل العلم و العمل» و «جواهر الفقه» از خود برجاى گذاشته است. (الذريعة 108/22، 197/21 و 214 و 155/23).
اما متأسفانه امروزه فقط سه كتاب «المهذب»، «جواهر الفقه» و «شرح جمل العلم و العمل» در دسترس ما هست.
اين سه كتاب از ابتداى نگارش در كتب فقهى مفصل و مبسوط مورد استناد و اعتماد واقع شده‌اند و فقهاى عظام توجه خاصى به آنان مبذول داشته‌اند كه در اين بين كتاب المهذب به دليل روش استدلاليش جايگاه ويژه‌اى را داراست.
تاريخ تأليف
از زمان آغاز تأليف المهذب، اطلاع دقيقى در تراجم موجود نيست ولى با توجه به عبارتى كه در كتاب اجارۀ آن ذكر شده است، مؤلف در سال 467 مشغول نگارش كتاب اجاره بوده است. «آجرتك هذه الدار في شهر رمضان أو كان في مثل هذه السنة و هي سنة سبع و ستين و أربع مائة». (المهذب ج 476/1، كتاب الاجارة و هم‌چنين مستدركات أعيان 90/1).
با توجه به اين كه كتاب «المهذب» پس از اتمام نگارش «جواهر الفقه» تدوين شده است، زيرا در كتاب طهارت در صفحۀ 23 جلد اول آن در بحث اين گونه آمده است: و قد أشرنا إلى الوجه القوي لذلك في كتابنا الموسوم ب «جواهر الفقه». و از طرفى در همين بحث در كتاب «جواهر الفقه» پس از نام شيخ طوسى عبارت رحمة اللّه عليه آورده شده است بنابراين هر دو كتاب پس از سال 460 تأليف شده‌اند. (جواهر الفقه، صفحۀ 6، المهذب ج 18/1).
از جمع‌بندى موارد فوق مى‌توان نتيجه گرفت كه «المهذب» بين سال‌هاى 462 تا 470 تأليف شده است بنابر آنچه گفته شد آنچه در «الذريعة» به نقل از پايان نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى از كتاب مهذب مهذب آمده است كه: ان المصنف فرغ منه في سنة 467. (الذريعة 295/23).
و هم‌چنين در پايان جلد 2 كتاب موجود آمده است كه: قد كتب هذا الكتاب مصنفه في سنة سبع و ستين و أربع مائة (467)، صحيح نمى‌باشد، (المهذب ج 2، ص 60) زيرا مصنف در اين سال در حال تأليف كتاب اجاره بوده است و هنوز مباحث زيادى تا آخر جلد دوم تأليف نشده بوده است.
تاريخ انتشار
كتاب موجود در سال 1406 ق و بوسيلۀ مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در قم چاپ شده است. گروه تصحيح و مقابلۀ جلد اول آقايان: سيد احمد قدوسى، سيد محمد كمارى، شيخ محمد على مظاهرى بوده و گروه حواشى و تعليقه‌ها سيد على جاويدان، سيد محمد كاهانى و سيد على اصغر موسوى بوده‌اند.
گروه تحقيق جلد دوم آقايان: شيخ احمد خدائى، شيخ ابراهيم بهادرى، شيخ حسين امينى، سيد محمد على رجائى و شيخ محمد رضائى بوده‌اند. بعد از تحقيق اين بزرگواران، علامه سيد عبد الرسول جهرمى شيرازى مسئوليت تحقيق متن جلد دوم و حواشى بر آن و استخراج مصادر و منابع را به عهده داشته است.
نسخه‌ها
در الذريعه چهار نسخه از المهذب ذكر شده است كه در كتابخانۀ رضويه، كتابخانۀ سيد حجة الاسلام در اصفهان، كتابخانۀ آخوند ملا محمد حسين بن قاسم قمشه‌اى و كتابخانۀ شيخ محمد سماوى وجود دارد كه دو نسخۀ اخير ناقص مى‌باشند.
نسخه‌هاى مورد اعتماد در چاپ كتاب موجود، 8 نسخه است كه در جلد اول به صورت تلفيقى از آنان استفاده شده است و از نسخۀ خاصى به عنوان نسخۀ اصلى استفاده نشده است. امّا در جلد دوم، نسخۀ اصلى كه با رمز «الف» مشخص شده است نسخۀ كتابخانۀ رضويه است كه در سال 651 ق نوشته شده است.
1 - نسخۀ كتابخانۀ آستان قدس رضوى به شمارۀ 388/2598 كه نسخۀ بسيار نفيس و قديمى است. اين نسخه از كتاب اجاره تا آخر كتاب مى‌باشد. اين نسخه به خط ابو طالب على بن محمد بن على است.
2 - نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه عظمى سيد حسين بروجردى (م 1381 ق) كه در سال 1348 ق استنساخ شده است و نسخۀ تصحيح شده، خوش خط و كاملى است و در جلد دوم با رمز «ب» مشخص شده است.
3 - نسخۀ موجود در كتاب‌هاى علامه سيد آقا حسين خادمى اصفهانى كه نسخۀ خوب و تصحيح نشده‌اى است و در جلد دوم با رمز «خ» مشخص شده است.
4 - نسخۀ موجود در كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى كه از كتاب طهارت تا زكات است.
5 - نسخۀ قديمى مخزن كتابخانۀ دانشگاه تهران كه از كتاب طهارت تا آخر ابواب صلاة است.
6 - نسخۀ كتابخانۀ شيخ على اصغر مرواريد كه در سال 1241 ق تصحيح شده است.
7 - نسخۀ كتابخانۀ دار القرآن الكريم آية اللّه عظمى گلپايگانى كه از اول اجاره تا آخر كتاب مى‌باشد.
8 - نسخۀ موجود در كتاب‌هاى حاج سيد مصطفى خوانسارى كه از كتاب طهارت تا كتاب زكات مى‌باشد.
تقسيم‌بندى مطالب
مباحث كتاب هم‌چنانكه در اولين فصل كتاب آمده است به دو قسمت كلى تقسيم مى‌شود.
يك قسمت شرعياتى كه مورد ابتلاى عمومى است و قسمت ديگر شرعياتى كه مورد ابتلاى عمومى نيست.
در قسمت مورد ابتلاى عام، مؤلف 5 بخش را ذكر مى‌كند كه عبارتند از صلاة، حقوق اموال، صوم، حج و جهاد.
اما در قسمتى كه مورد ابتلاى عمومى نيست مؤلف توضيحى نداده و فقط با عبارت غير از موارد پنج‌گانه به اين قسمت اشاره كرده است. سپس مؤلف با بيان اين مقدمه كه نماز مقدم بر تمام موارد پنج‌گانه است و چون نماز بدون طهارت صحيح نيست از كتاب طهارت آغاز مى‌كند.
در بحث حقوق اموال در صفحۀ 157 جلد اول مؤلف اين گونه مى‌نويسد: حقوق الأموال التي ذكرنا في أوّل الكتاب انها من العبادات يحتاج في بيان أحكامها إلى أشياء و هي الزكاة و الخمس و أحكام الأرضين و الجزية و الغنائم و الأنفال و نحن نبين أحكام كل واحد منها في باب مفرد بعون اللّه و توفيقه.
اگر چه بطور طبيعى پس از كتاب جهاد بايد موارد پنج‌گانه (قسمت اول) تمام مى‌شد امّا در پايان كتاب حج اين گونه آمده است: تم الجزء الأول من المهذب بحمد اللّه و منّه و يتلوه الجزء الثاني في كتاب الجهاد إن شاء اللّه. (المهذب ج 1، ص 291).
از نكاتى كه در تقسيم‌بندى مباحث كتاب قابل توجه است اين كه كتاب جهاد كه معمولا در ذيل كتاب امر به معروف و نهى از منكر آورده مى‌شود در اين كتاب به صورت مستقل و در دو مبحث جداگانه مطرح شده است.
از ديگر نكات قابل توجه اين كه مبحثى تحت عنوان كتاب «الطب و الاستشفاء بالبر و فعل الخير» در كتاب مطرح شده است كه در آن به ذكر احاديثى در رابطه با شفاء از طريق انجام كارهاى خير پرداخته شده است. (المهذب ج 2، صفحات 444 تا 452).
نظريات جديد
حضور مؤلف در صحنۀ مسايل اجتماعى و شغل قضاوت باعث شده است كه كتاب المهذب پر از نظريات جديد و ابتكارات مؤلف در مباحث فقهى و اجتماعى باشد كه در كمتر كتاب فقهى در آن زمان ديده مى‌شود.
از اين نظريات جديد وجوب نماز جمعه و نماز عيدين و هم‌چنين وجوب اذان و اقامه در نماز جماعت براى مردان است. وى با اجتماع شرايط وجوب نماز جمعه خريد و فروش را حرام مى‌داند. (المهذب ج 78/1، 118، 119، 105).
در باب خمس، ميزان خمس را پس از اخراج حق سلطان بيان نموده و مى‌نويسد: أما الغلات و الأرباح و المكاسب ففيها الخمس كما ذكرناه بعد إخراج حق السلطان و قوت الرجل لنفسه و عياله على الاقتصاد في ذلك. (المهذب ج 178/1).
توجه وى به جهاد و جنگ به عنوان يك نياز اجتماعى در جوامع اسلامى باعث شده كه در بحث صلاة مطارده بطور مفصل و مبسوط، احكام نماز در حال جنگ، هجوم و فرار از جنگ را بيان نمايد. (المهذب ج 114/1 تا 116).
توجه وى به وضع معيشتى مردم و وظيفۀ دولت باعث مى‌شود كه وى نماز قضاء را در وقتى كه كسى مشغول به تحصيل درآمد در حد يك زندگى متوسط است، صحيح نداند و هم‌چنين در مورد گرفتن اجرت مؤذن اين گونه فتوى دهد: لا يجوز أخذ الأجرة على ذلك انّما ان يكون من بيت المال. (المهذب ج 125/1، 90، 91).
در بحث امر به معروف و نهى از منكر در باب اقامۀ حدود اين گونه مى‌نويسد: إذا استخلف السلطان الجائر إنسانا من المسلمين و جعل إليه إقامة الحدود جاز أن يقيمها بعد أن يعتقد أنه من قبل الإمام العادل في ذلك و أنّه يفعل ذلك بإذنه لا بإذن السلطان الجائر و يجب على المؤمنين مساعدته و تمكينه من ذلك و معاضدته عليه. (المهذب ج 342/1).
ويژگى‌ها
از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب توجه مؤلف به مباحث اجتماعى كتاب و تبين مفصل و مبسوط اين مباحث نظير: جهاد، اقامۀ حدود، نماز جمعه، قضاوت، امر به معروف و نهى از منكر مى‌باشد. حتى در باب خمس، خمس را پس از اخراج حق سلطان واجب دانسته كه توجه وى را به مباحث مربوط به ماليات‌هاى حكومتى و نظائر آن مى‌رساند.
وى در باب جهاد در مورد وظيفۀ فرماندهان و مجاهدان قبل از جنگ و حين جنگ امان دادن، اسير گرفتن، اشيايى كه مى‌توان غنيمت گرفت، قتال با اهل بغى، بصورت مبسوط مباحث آن را حدود 36 صفحه بيان نموده است. (المهذب ج 292/1 تا 328).
از ديگر خصوصيات، توجه مؤلف به مباحث عرفانى و اخلاقى عبادات و ارادت وى به ائمۀ معصومين عليهم السلام است بطورى كه در مبحث نماز شب از صفحۀ 134 تا 142 به بحث در نماز شب و ادعيۀ آن مى‌پردازد و هم‌چنين كتابى را به عنوان كتاب «الزيارات» مطرح نموده كه در آن به نحوۀ زيارت پيامبر اكرم (ص) و ائمۀ معصومين (ع) و حضرت زهرا (س) بطور مفصل پرداخته است. (المهذب ج 274/1 تا 291).
وى از اولين فقهايى است كه مباحث مربوط به علم نجوم مثل دايرۀ هنديه و نظائر آن را در كتاب خود مطرح نموده است و در مورد تشخيص وقت زوال و ظهر شرعى مى‌فرمايد: أمكن أن يعرفه بالدائرة الهندية، و صفة ذلك أن يقصد لها أرضا مستوية البسيطة يدير فيها دائرة معتدلة و يأخذ عودا معتدلا. (المهذب 72 تا 74).
گفتار بزرگان
بحار الأنوار: كتاب المهذب و كتاب الكامل و كتاب جواهر الفقه للشيخ الحسن المنهاج عبد العزيز بن البراج، و كتب الشيخ الجليل ابن البراج كمؤلفها في غاية الاعتبار. (بحار الأنوار ج 20/1 و 38).
مستدركات أعيان الشيعة: فالكتاب حصيلة ممارسة فقهية و مزاولة طويلة شغلت عمر المؤلف مدة لا يستهان بها...فكم فرق بين كتاب فقهى يؤلف في زوايا المدرسة من غير ممارسة عملية للقضاء و كتاب ألف بعد الممارسة لها أو خلالها و لأجل ذلك يعتبر الكتاب الحاضر المهذب من محاسن عصره. (مستدركات أعيان الشيعة ج 1، ص 87).
و در جاى ديگر از مستدركات أعيان الشيعة به نقل از بعضى از شاگردان محقق ثانى مى‌گويد: و منهم الشيخ عبد العزيز بن البراج صنف كتبا نفيسا منها، المهذب، الكامل، الموجز، الاشراق و الجواهر. (مستدركات أعيان الشيعة ج 90/1).
أمل الآمل: كان فاضلا عالما محققا فقيها عابدا، له كتب منها المهذب الكامل، الإشراق الموجز و المهذب. (أمل الآمل 149/2).
منابع
- الذريعة 294/23، 295، ج 283/11
- أعيان الشيعة 18/8
- مستدركات أعيان الشيعة 86/1 و 87 و 90
- أمل الآمل ج 149/2، 152
- معالم العلماء 80
- طبقات أعلام الشيعة 107/2
- رياض العلماء 141/3
- روضات الجنات 202/4
- بحار الأنوار 20/1 و 38
- ريحانة الأدب 408/7
- فوائد رضويه 234
- الكنى و الألقاب 224/1
- لؤلؤ البحرين 331
- مفاخر الإسلام 396/3
پیوندها
مطالعه کتاب جواهر الفقه در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور