حلاج در ترازوی نقد: تفاوت میان نسخه‌ها

کتاب دارای مقدّمه‌ای است که غرض از نوشتن این مجموعه و به ویژه کتاب مورد بحث را معلوم می‌کند. چنانکه از نام اثر پیداست، حلاج در ترازوی نقد نگاهی انتقادی به این صوفی شهیر دارد. نقد [[حلاج، حسین بن منصور|حلاج]] بی پیشینه نیست، ولی این اثر جامعیّتی دارد که در دیگر نوشته‌های قبل و یا حتّی معاصر دیده نمی‌شود. نویسنده در مقدّمه [[حلاج، حسین بن منصور|حلاج]] را آشنا و غریب می خواند و بر این است که اغلب مردم و حتّی خواص از شناخت درست وی دورند و معرفتی درست و دقیق به افکار و احوال او ندارند و تنها از طریق شهرت وی و خاصّه «شطح» مشهور او که چنین شایع شده بود که «انا الحق» می‌گفت با وی آشنا شده‌اند و این آشنایی از روی کثرت تکرار شاعران و صوفیان است که نام وی را در آثار خود به کرّات آورده‌اند.

بیشترین بخش کتاب را گزارش [[خطیب بغدادی، احمد بن علی|خطیب بغدادی]] و شرح و تفسیر و تطبیق آن با دیگر آثار تاریخی در بر گرفته است و در همین بخش به 66 مورد مهم توجّه شده که هر کدام با دلایل و شواهدی مورد نقد قرار گرفته است. این موارد 66گانه شامل تمام دقایق زندگی [[حلاج، حسین بن منصور|حلاج]] از اسم و رسم، فکر و ذکر، آثار و اشعار، سلوک و ریاضات، کرامات، روابط با دیگران، ورود و حضور در تصوّف و گرایشهای صوفیانه و هر چه که از او در این موقف قابل گفتن باشد را در بر دارد. در اواخر کتاب به نقد سخنان بزرگانی پرداخته که از وی یاد کرده‌اند به مانند [[سلمی، محمد بن حسین|سلمی]]، [[هجویری، علی بن عثمان|هجویری]]، [[خواجه عبدالله انصاری]]، [[عطار، محمد بن ابراهیم|شیخ عطار]] و دیگران که تحت عنوان «گزارش» مورد بحث واقع شده است.  سخنان [[حلاج، حسین بن منصور|حلاج]]، شطح او، حضور در جریانات سیاسی و اجتماعی به مانند: قرامطه، اخوان الصفا و اسماعیلیان موارد دیگری است که به آن توجّه شده است. تحلیل علمیِ حلول و اتّحاد و دفاع از ابلیس و فرعون که در راستای کار برخی از افراد به مانند [[حلاج، حسین بن منصور|حلاج]]، شبلی، [[عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد|عین القضات]]، [[سنایی، مجدود بن آدم|سنایی]]، [[میبدی، ابوالفضل رشیدالدین|میبدی]]، [[عطار، محمد بن ابراهیم|عطار]] و [[مولوی، جلال‌الدین محمد|مولانا]] بوده نیز مورد نقد و تحلیل علمی قرار گرفته است.

مقدمّه‌ی کتاب شرحی مختصر ولی جامع از انگیزه ی نگارش کتاب را برای خواننده به دست می‌دهد و هدف و مقصود را به خوبی مشخّص می‌کند. نویسنده در بخشی از مقدّمه نوشته است: این راقم نهایت سعی را مبذول این نکته کرده که چیزی از زندگیِ او از قلم نیفتد، با این حال، از می‌گویند و گفته‌اند فاصله گرفته با معیاری درون طریقتی و درون صوفیانه او را بررسی خواهد کرد تا آنچه از او صادر شده را به مجک سنّت طریقت و سلوک بسپارد و صحّت و سقم امر را از آن طریق جویا شود. <ref>مقدمه، ص 23</ref>.

بخش مفصّل کتاب که بیشترین صفحات کتاب را به خود اختصاص داده است مربوط به گزارش تاذیخی آن است با عنوان «گزارش [[خطیب بغدادی، احمد بن علی|خطیب بغدادی]]». اعتبار این دانشمند و کتاب [[تاریخ بغداد]] منبعی مهم برای بیان و نقد این موضوع است، زیرا او هم به مانند طبری از لحاظ زمانی به زندگی [[حلاج، حسین بن منصور|حلاج]] بسیار نزدیک‌اند و راوییان موثّقی برای زندگی، سلوک و اندشه ی او به حساب می آیند، هر چند که متن این دانشمند نیز با دیگر متون یا تأیید و یا مورد انتقاد واقع شده است.

مسئله‌ی حلول و اتّحاد که بسیاری در آن باره سرگردانند و بخشی از این سرگردانی و ابهام از سخنان کسانی به مانند [[حلاج، حسین بن منصور|حلاج]] پدید آمده در اینجا مورد نقد قرار گرفته و خطای آن و دلایل آن یکایک بر شمرده شده است. و نیز همین گونه است نگاه و نظر [[حلاج، حسین بن منصور|حلاج]] و کسانی که وی را در تصوّف باور داشتند در باره ی ابلیس و فرعون که لحن قول ایشان تداعی دفاع از آنان را دارد و این هر دو را از موحّدان و عاشقان قلمداد می‌کنند و نویسنده کتاب [[محمدی وایقانی، کاظم|کاظم محمّدی]] در اینجا نیز به نقد [[حلاج، حسین بن منصور|حلاج]] و انتقاد تند و صریحِ [[شبلی]]، احمد غزالی، [[عین‌القضات همدانی، عبدالله بن محمد|عین‌القضات همدانی]]، [[میبدی، ابوالفضل رشیدالدین|رشیدالدین میبدی]]، [[عطار، محمد بن ابراهیم|عطار]] و [[مولوی، جلال‌الدین محمد|مولوی]] پرداخته است.

# نخستین مطلب نام کتاب است که نشان از نقد و تحلیل دارد و در واقع جنبه ی انتقادی آن غالب است.

# دیگر نکته ای که بسیار مهم به نظر می رسد تتبّع و بررسی همه جانبه در خصوص این صوفی نامور است.

# نکته ی دیگر نقد منابع است که امری نادر است که در این پژوهش به چشم می خورد.

# از دیگر ویژگی‌های مهم کتاب وفور منابع و مآخذ تاریخی و صوفیانه است که در کمتر کتابی این تلفیق را در بررسی مورد توجّه قرار می دهند.