خاقانی، بدیل بن علی

    از ویکی‌نور
    تندیس خاقانی شروانی، بدیل بن علی در تبریز
    نام خاقانی شروانی، بدیل بن علی
    نام‌های دیگر ح‍ق‍ای‍ق‍ی‌ ش‍روان‍ی

    خ‍اق‍ان‍ی‌، اف‍ض‍ل‌ ال‍دی‍ن‌

    خ‍اق‍ان‍ی‌ ش‍روان‍ی‌، اف‍ض‍ل ‌ال‍دی‍ن‌

    نام پدر علی
    متولد 520ق
    محل تولد شروان از بلاد اران
    رحلت 595ق
    اساتید کافی‌الدین عمر

    نظام‎الدین ابوالعلاء گنجوی

    برخی آثار دیوان افضل‌الدین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی
    کد مؤلف AUTHORCODE02556AUTHORCODE

    افضل‎الدین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، شاعر قرن ششم هجری، یکی از بزرگ‎ترین شعرای قصیده‎سرای ایران و صاحب سبک خاص است.

    ولادت، نام، تبار و موطن

    هرچند سال ولادت خاقانی معلوم نیست اما فروزانفر با ارائه دلایل مشروحی سال 520ق را زمان ولادت خاقانی می‌داند و این تاریخ با ضبط نسخه ای از جنگ لالا اسماعیل که موردتوجه شفیعی کدکنی است مطابقت دارد[۱].

    در اشعارش چندین ‎جا از سال 500ق، به عنوان زادروز خویش سخن رانده و گفته است:

    از لفظ من که پانصد هجرت چو من نزاد ماند هزار سال دگر مخبر سخاش

    [۲]. نام او بنا بر آنچه از تذکره‎ها برمی‎آید، بدیل است و علاوه خود او نیز در مواردی چند به نام خویش اشاره کرده است و می‎گوید:

    بدل من آمدم اندر جهان سنائی رابدین دلیل پدر نام بدیل نهاد

    اما بعضی از تذکره‎نویسان نام او را ابراهیم و بعضی عثمان دانسته و ابوبدیل را برای او کنیه آورده‎اند. اما آنهایی که نامش را ابراهیم دانسته‎اند به استناد این بیت است که می‎گوید:

    بخوان معنی آرائی براهیمی پدید آمدز پشت آزر صنعت، علی نجار شروانی

    و این دلیل درست نیست؛ زیرا در اینجا مقصود ابراهیم بت‎شکن است و یاء وحدت قرینه آن است که به آخر اعلام متصل نمی‎شود[۳]. در تحفة العراقین گوید:

    ...
    وز سوی پدر دروگرم داناستاد سخن‎تراش دوران
    از بر خلایقم سبک‎بار بر مائده علی نجار

    بنابراین قول آنان‎که نام پدر او را ابراهیم و جدش را علی دانسته‎اند، درست نیست. مادرش عیسوی نسطوری بود که بعد اسلام آورد و به‎طوری‎که اشاره می‎کند پیشه او طباخی بوده است:

    هستم ز پی غذای جانورطباخ‎نسب ز سوی مادر

    همچنین جدش را هم جولاه ذکر می‎کند:

    جولاه‎نژادم از سوی جد در صنعت من کمال ابجد

    [۴].

    به‎طوری‎که از موارد بسیار از دیوان او و به عبارات مختلف برمی‎آید، مولد اصلی خاقانی، شهر شروان از بلاد اران است و در بسیاری از کتب تاریخ و جغرافیا و تذکره نیز موطن اصلی او شروان ذکر شده است، اما بعضی به‎غلط او را شیروانی دانسته‎اند[۵].

    خاقانی در خانواده بسیار فقیری به دنیا آمد، اما عم او عمر، ملقّب به کافی‌الدین‎، طبیب و فیلسوف بود و زندگی مرفّهی داشت. او پس از مرگ برادر، فرزند برادر را حمایت و تا بیست‎وپنج سالگی نگهداری و پرستاری کـرد و در تـحصیل و تربیتش کوشید[۶].

    پس از اینکه کافی‌الدین وفات یافت و خاقانی را در 25 سالگی تنها گذاشت، خاقانی که مقدمات علوم را نزد او آموخته بود و استعدادی سرشار و فراوان داشت، نزد مربی دیگری رفت و او نظام‎الدین ابوالعلاء گنجوی شاعر دربار منوچهر شروان شاه بود و استاد شعرا بشمار می‎رفت. پیوستگی خاقانی با ابوالعلاء به‎احتمال قوی‎تر میانه سال‎های 540-550ق، بوده و وفات ابوالعلاء گنجوی به روایت کتاب شاهد صادق، به سال 554ق، واقع شده است.[۷].

    سوانح ایام

    از مهم‎ترین وقایع زمان زندگی خاقانی می‎توان مسافرت‎ها، گرفتاری در زندان و مرگ زن و فرزند و خویشان را بشمار آورد[۸]. گفته تذکره‎نویسان درباره زندانی شدن خاقانی این است که او بر اثر فرار از شروان به امر شروان شاه دستگیر و زندانی شده است.[۹]. پس از گرفتاری زندان و سایر مشقات زندگی و حسدورزی حسودان و بدخواهان و امثال آن، دردناک‎ترین حوادث و سخت‎ترین مصائب زندگی خاقانی، مرگ فرزند و زن و خویشان او بوده است.[۱۰].

    مذهب

    خاقانی در مذهب بر طریقه تسنن و پیرو شافعیه بوده است و این معنی از اشعارش برمی‎آید و در موارد بسیار از طریقه تسنن و احکام آن سخن گفته و علاوه بر این ائمه شافعیه مانند محمد بن یحیی و محمد اسعد حفده و مانند آنها را مدح گفته یا در مرثیه آنان شعر سروده است.[۱۱].

    مقام ادبی

    در قدرت‎ سخنوری او کافی است بـگوییم که مانند مجسّمه‎سازی است که باریک‎کاری‎های تندیس مرمرین را‎ در پیکر خارا پدید می‎آرد‎ و زیبایی‎ و استحکام را بـه‎طرز دلاویز در هم مـی‎آمیزد. خـاقانی از نوآوران قرن ششم هجری و اول کسی است که از فرسودگی لغات و ترکیبات به سبب کثرت تکرار، در طول زمان، سخن رانده است‎ وترمیم و تعویض کلمات و ترکیبات فرسوده را برعهده دبیران روشن‎بین وگویندگان صاحب‎ذوق گذاشته اسـت[۱۲].

    برروی‎هم باید او را مبتکر یک سبک تازه در سخن‎سرایی بدانیم[۱۳].

    وفات

    خاقانی بنا بر اصح اقوال، در سال 595ق، در تبریز وفات یافته است.[۱۴].

    آثار

    1. دیوان اشعار؛
    2. تحفة العراقین؛
    3. منشآت خاقانی.

    پانویس

    1. ستوده‌نیا، محیا؛ نیک‌منش، مهدی، ص21
    2. ر.ک: سجادی، ضیاءالدین، صفحه ده
    3. ر.ک: همان، صفحه شش
    4. ر.ک: همان، صفحه هفت
    5. ر.ک: همان، صفحه هشت
    6. ر.ک: همان، صفحه دوازده؛ زنجانی، برات، ص155
    7. ر.ک: سجادی، ضیاءالدین، صفحه سیزده و چهارده
    8. ر.ک: همان، صفحه شانزده
    9. ر.ک: همان، صفحه نوزده
    10. ر.ک: همان، صفحه بیست‎ودو
    11. ر.ک: همان، صفحه بیست‎وشش
    12. ر.ک: زنجانی، برات، ص155
    13. ر.ک: سجادی، ضیاءالدین، صفحه پنجاه‎ودو
    14. ر.ک: همان، صفحه پنجاه‎ویک

    منابع مقاله

    1. سجادی، ضیاءالدین، «دیوان افضل‎الدین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی»، تهران، انتشارات زوار، چاپ هفتم، 1382.
    2. زنجانی، برات، «اصطلاحات طبی در آثار خاقانی شروانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، جستارهای ادبی، بهار 1363، شماره 65، صفحه 155 تا 190.
    3. ستوده‌نیا، محیا؛ نیک‌منش، مهدی، نقد خاقانی در تذکره‌های فارسی، مجله کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی، پاییز و زمستان 1395، شماره 33.

    وابسته‌ها

    دیوان افضل‌الدین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی