دیوان غزلیات اسیر شهرستانی

    از ویکی‌نور
    ‏‏دیوان غزلیات اسیر شهرستانی
    دیوان غزلیات اسیر شهرستانی
    پدیدآوراناسير شهرستاني، جلال بن مؤمن (شاعر) شريفي ولداني، غلامحسين (محقق و مصحح)
    عنوان‌های دیگرديوان غزليات اسير شهرستاني
    ناشرمرکز پژوهشي ميراث مکتوب
    مکان نشرايران - تهران
    سال نشرمجلد1: 1384ش,
    شابک964-6781-73-X
    موضوعشعر فارسی - قرن 11ق.
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‏‎‏PIR‎‏ ‎‏6201‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏901*

    ‏دیوان غزلیات اسیر شهرستانی، سروده جلال‌الدین بن میرزا مؤمن اسیر شهرستانی، است. آنچه در این کتاب گردآوری شده، مجموعه سروده‌های این شاعر توانمند است در قالب غزلیات، غزلیات ناتمام و ابیات پراکنده.

    این مجموعه گران‌سنگ به اهتمام غلام‎حسین شریفی ولدانی تصحیح و تحقیق شده است.

    ساختار

    کتاب، مشتمل است بر مقدمه مرکز نشر میراث مکتوب، مقدمه محقق و متن اشعار در دو فصل (غزلیات – غزلیات ناتمام و ابیات پراکنده).

    گزارش محتوا

    اهمیت اسیر در آن است که بنیاد معانی خود را چنان بر تخیل و توهم‎ نهاده است که هیچ مضمون و نکته‌ای در سخنش خالی از آن نیست، بلکه هریک از آنها مسبوق به تصورات دور و دراز و مضمون‌جویی‎های باریک از همه آن چیزهاست که گرداگرد او یا در محیط دید و درک او وجود دارد. ناگهان آهوخرام، کبک‎رفتار، گل‌اندامی از برابرش می‌گذرد، جلوه روشن و دل‌انگیز او نوری بر دیده زیباپسند شاعر می‌افکند؛ آن نور برقی می‌شود و در خرمن خاک می‌افتد و آن را شعله‌ور می‌سازد و آن شعله در شش جهت عالم می‌افتد، آن را به خاک و خاک را به غبار تبدیل می‌کند و در فضا به پرواز درمی‌آورد و محو می‌کند و شاعر در چنین تخیلی می‌گوید:

    شش جهت مشت غباری شد و پرواز گرفتبرق جولان که در خرمن خاک افتاده است

    [۱].

    اسیر، شاعر سبک هندی است و حتی وی را از بانیان این سبک بشمار آورده‌اند. شبلی نعمانی، اسیر را از جمله شاعرانی می‌داند که با خلق معانی جدید و تازه باعث ترقی مکتب وقوع گشته‌اند.

    اما ویژگی‎های سبک هندی در شعر اسیر آشکارتر است و نمی‌توان حکم کرد که او شاعری از مکتب وقوع بوده؛ چنان‎که گلچین معانی هم وی را در سلک شاعران مکتب وقوع نشمرده است.

    نازک‎خیالی، بارزترین ویژگی شعر اسیر به نظر می‌رسد. شاید در پرتو همین خصلت شعری باشد که او را پیشرو شاعران سبک هندی معرفی کرده‌اند؛ به‌عنوان نمونه:

    از غبار ما فلک تعمیر زندان می‌کنددر دو عالم خاطر اندوهگین داریم ما

    نهایت خیال‎پردازی شاعر در آن جلوه‌گر شده است.

    همچنین آوردن خلاف مشهور (پارادوکس) و تشبیه تمثیل و تناظر تمثیلی دو مصراع از یک بیت٬ که از خصایص بارز و ممتاز سبک هندی است، در اشعار اسیر شواهد متعدد دارد؛ از جمله در ابیات زیر:

    باده چون زور آورد هشیار می‌سازد مراخواب چون گردد گران بیدار می‌سازد مرا
    صبح را گل‎گونه می‌بخشد کف خاکسترمسوختن رنگین‎تر از گلزار می‌سازد مرا
    غفلتم تعمیر آگاهی است دیدم بارهاچشم خواب‎آلود من بیدار می‌سازد مرا

    ترکیب‌های وصفی و اضافی و مجازی بدیع و گاه دور از ذهن در زبان شعر اسیر بسامد نظرگیری دارد؛ از جمله این ترکیبات است: آتش پرواز:

    گر به دام افتد هوای گلستان در سر مراآتش پرواز گردد یاد بال و پر مرا

    زندانی دشت سفر:

    دیری است که زندانی دشت سفرمعمری است که صید قفس پروازم

    سنگ اندیشه:

    شد وقت که می‌خوری همی پیشه کنمدل را فارغ ز سنگ اندیشه کنم

    تعبیرات و الفاظ محاوره‌ای نیز در اشعار او می‌توان سراغ گرفت:

    از تماشا دیده نرگس چراغان می‌شود گر ببیند شوخی چشمک‎زدن‌های تو را
    اضطراب دل به من گفت آمدن‌های تو را بیخودی هم کرد سرگوشی سخن‌های تو را

    واژه‌های «نزاکت»، «فانوس» و به‎خصوص «آینه» در اشعار او پربسامد است و شاعر از آنها ترکیب‌هایی چون «آینه جنون»، «آینه گل‎ها» و «گل نزاکت» ساخته است.

    به‌هرحال اسیر با خلق معانی پیچیده و خیال‎پردازی‎های بدیع و کاربرد استعارات دور از ذهن در میان شاعران سبک هندی خوش جای گرفت و در سیر تکاملی شعر زمان خود سهمی بسزا یافت. بااین‌همه، همه اشعار اسیر دارای ویژگی‎های سبک هندی نیست. در غزل‎هایی تتبع او از اشعار انوری و سعدی و حافظ و پیروی از آن بزرگان هویداست؛ چنان‎که در سروده‌ای با ذکر نام انوری، به استقبال قصیده او به مطلع:

    ای مسلمانان فغان از جور چرخ چنبریوز نفاق تیر و قصد ماه و سیر مشتری

    رفته و گفته است:

    ای نمک‎پرورده لعل تو شور دلبریاز رخت آیینه حیرت گلستان پری

    یا در یک مثنوی، شعری از سعدی (به تعبیر او: بلبل شیراز) را تضمین کرده است:

    کای به الحان ز همگنان ممتازنشنیدی ز بلبل شیراز
    «عاشقان کشتگان معشوقند برنیاید ز کشتگان آواز»

    می‌توان گفت که اشعار اسیر، خاصه غزلیات او، در عین برخورداری از خصوصیات سبک هندی، به سبک عراقی نزدیک است.[۲].

    از ویژگی‎های بارز قصاید اسیر، جلوه‌گری ارادت او به رسول اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است. وی با سرودن اشعاری با ردیف «امیرالمؤمنین»، «یا علی مدد» و «علی بن ابی‎طالب»، نهایت حب و اشتیاق خود را به آن حضرت و اهل‎بیت نشان داده است؛ به عنوان شاهد، مطلع چند قصیده او نقل می‌شود:

    کام‎بخش قطره و دریا امیرالمؤمنین مطلب دنیا و ما فیها امیرالمؤمنین
    مالک رقاب فتح و ظفر یا علی مدد از پا فتاده‌ایم دگر یا علی مدد
    اگر امروز اگر فردا علی بن ابی‎طالب اگر دنیا اگر عقبی علی بن ابی‎طالب
    چراغ و چشم رسول خدا امام حسین چمن طراز دل مرتضی امام حسین

    و نمونه‌ای دیگر از ارادت او به اهل‎بیت و معصومین:

    از ثنای چارده معصوم پاکخیمه در گلزار عرفان می‎زنم

    [۳].

    از میان قالب‌های شعری که اسیر در آنها طبع‎آزمایی کرده، تسلط وی در غزل‎سرایی نمایان است. از جمله مشخصات غزلیات اسیر گرایش شاعر به استفاده از اوزان کوتاه و توجه به وحدت موضوع است. از ویژگی‎های قصاید او می‌توان به تجدید مطلع اشاره کرد. شاید به دلیل وجود همین ابیات مصرع، بتوان به قصیده بودن برخی اشعارش حکم کرد؛ زیرا درون‎مایه قصاید وی بیشتر عشقی است.[۴].

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب در آغاز کتاب و فهارسی از قبیل: «فهرست‎واره صور بلاغی، مضامین شاعرانه و تعبیرات ادبی فلک در مجمر خورشید، عود و نافه»، «کسان»، «مکان‌ها» و «فهرست منابع و مآخذ» در پایان آن ذکر گردیده است.

    در پاورقی‎ها آدرس و توضیح برخی مطالب ذکر شده است.

    پانویس

    1. ر.ک: مقدمه محقق، صفحه ‎هجده
    2. ر.ک: شجاع کیهانی، جعفر، ص‎148-154
    3. ر.ک: همان، ص154
    4. ر.ک: همان، ص155

    منابع مقاله

    1. مقدمه محقق.
    2. شجاع کیهانی، جعفر، «اسیر شهرستانی و سبک شعر او»، به آدرس:

    http://persianacademy.ir/UserFiles/File/NF/11/NF-11-08.pdf


    وابسته‌ها