رسائل الثعالبي، أو، نثر النظم و حل العقد
| نام کتاب | رسائل الثعالبي، أو، نثر النظم و حل العقد |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | الکنایه و التعریض
نثر النظم و حل العقد کتاب الفوائد والقلائد ... الفوائد والقلائد رسائل الثعالبی: الکنایه و التعریض |
| پدیدآورندگان | خاقانی، علی (مقدمهنويس)
ثعالبی، عبدالملک بن محمد (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | PJA 3914 /ر5 |
| موضوع | ادبیات عربی - قرن 5ق.
نثر عربی - قرن 5ق. |
| ناشر | مکتبة دار البیان |
| مکان نشر | بغداد - عراق |
| سال نشر | |
| کد اتوماسیون | 21223 |
معرفى اجمالى
«رسائل الثعالبي» اثر ابومنصور عبدالملك بن محمد بن اسماعيل ثعالبى نيشابورى (متوفى 429ق)، كتابى است دربردارنده چند اثر از ثعالبى به نام‌هاى «نثر النظم و حل العقد» در صناعت انشاء كه كتاب «الفوائد و القلائد» نيز در حاشيه آن آمده و كتاب «الكناية و التعريض» كه منتخبى است از كنايات ادباء و اشارات بلغاء.
اين آثار به زبان عربى و در اوايل قرن پنجم هجرى نوشته شده‌اند.
ساختار
كتاب با مقدمه على الخاقانى آغاز شده است. كتاب «نثر النظم و حل العقد» داراى سى و نه باب، كتاب «الفوائد و القلائد» داراى هشت باب و كتاب «الكناية و التعريض» نيز داراى هفت باب است.
نويسنده در لابه‌لاى متون كتاب، از اشعار شاعران بزرگ عرب، به شيوايى و زيبايى استفاده كرده است.
گزارش محتوا
در مقدمه، زندگى‌نامه مختصرى از ثعالبى آمده و توضيح مختصرى پيرامون آثار وى داده شده است (مقدمه، ص 1).
كتاب «نثر النظم و حل العقد» در صناعت انشاء تأليف گرديده است و داراى سى و نه باب است.
نويسنده، اين كتاب را به ابوالعباس خوارزم‌شاه تقديم نموده است (متن كتاب، ص 2).
توضيحاتى از خود نويسنده به‌صورت حاشيه، در اطراف متن نوشته شده كه در آن‌ها، به تبيين بيشتر مطالب و تشريح آن‌ها پرداخته شده است.
نويسنده در نخستين باب كتاب، به بيان اهميت كتّاب و فضايل آثار ايشان پرداخته است. به نظر وى، طبقه كتّاب و اهميت ايشان، از شعرا بالاتر مى‌باشد؛ زيرا نوشتن قوانين و سنن ملوك، مراسلات حكومتى پيرامون خراج، عمارت بلاد و...، تحريص مردم بر اصلاح و جهاد و... بر عهده ايشان مى‌باشد (متن كتاب، ص 3).
در ساير ابواب كتاب، پيرامون مسائل و عناوين زير، سخن به ميان آمده است: قلم؛ مكارم و جود؛ لطف سؤال؛ خلف وعده؛ شكر؛ اعتذار و استعطاف؛ قبول عذر؛ توقع فرج؛ قناعت؛ رزق؛ غربت و كراهت آن؛ پيرى و جوانى؛ زيارت و عيادت؛ عبادت؛ لطايف و امثال؛ اوصاف و تشبيهات؛ فصد و شرب دوا؛ بهار؛ خمريات؛ طول شب و روز و...
كتاب «الفوائد و القلائد» نيز در حاشيه همين كتاب بوده و مطالب آن در هشت باب و چندين فصل، تنظيم شده است. باب اول اين كتاب، پيرامون فضيلت علم و عقل مى‌باشد. نويسنده بر اين باور است كه علم، بهترين زينت و عقل، برترين بهره‌ها مى‌باشد (حاشيه كتاب، ص 12).
وى در فصل دوم، به بيان فضيلت زهد و عبادت پرداخته (همان، ص 17)، پس از اشاره به آداب حفظ زبان و فصاحت در باب سوم (همان، ص 32)، در باب چهارم به بيان شيوه‌ها و امور مربوط به ادب نفس و تربيت آن پرداخته (همان، ص 41) و برخى از مكارم اخلاق را در باب پنجم، توضيح داده است (همان، ص 48).
در باب ششم، از حسن سيرت و استعانت بر آن سخن گفته شده (همان، ص 59) و در باب هفتم، از حسن سياست و اعتدال در آن، بحث به ميان آمده است (همان، ص 66) و در آخرين باب، حسن بلاغت و استعانت بر آن، توضيح و تشريح شده است (همان، ص 91).
از ديگر مباحث مطرح‌شده در اين كتاب، عبارت است از: امثال، اقوال و كلمات قصار حضرت على(ع)؛ انشاء و مباحث مربوط به نحوه نگارش آن؛ نحوه كتابت؛ وصف شعر و شعراء؛ محاسن نظم و نثر؛ وصف بلغاء؛ تقسيم كلام به نظم و نثر؛ اوصاف بلاغت و خصوصيات كلام بليغ و...
كتاب «الكناية و التعريض»، منتخبى است از كنايات ادباء و اشارات بلغاء. اين كتاب نيز با مقدمه‌اى از على الخاقانى در اشاره به موضوع ابواب آن آغاز و مطالب آن در هفت باب، نظم يافته است. بااينكه اين كتاب در ادامه كتاب قبلى آمده، اما شماره‌گذارى صفحات آن ادامه كتاب قبلى نبوده و صفحات از نو شماره‌گذارى گرديده است (متن كتاب، ص 2).
باب اول، در پنج فصل سامان يافته و در آن، كنايات مربوط به زنان، دختران و اهل حرم و مسائل، شوؤن و احوال ايشان آمده است (همان، ص 3).
از جمله كناياتى كه اعراب در مورد زنان استفاده كرده و نويسنده به آن‌ها اشاره نموده است، عبارتند از: النعجة، الشاة، القلوص، السرحة، الحرث، الفراش، العتبة، القارورة، القوصرة، النعل، الغل، القيد، الظلة، الجارة. نويسنده در ادامه، به اشعارى كه در آن‌ها اين كنايات استفاده شده، اشاره نموده است (همان).
باب دوم نيز داراى پنج فصل بوده و پيرامون كناياتى است كه مربوط به پسران و كسانى كه علاقه‌مند به ايشان مى‌باشند، است. اين كنايات، مربوط به احتلام و ختان، پسر بودن، لواط و اهل آن، مدح و ذم خروج لحيه و روييدن موى صورت و... مى‌باشد (همان، ص 19).
در باب سوم، در چهار فصل، مسائل مربوط به طعام، تهيه آن و مكان‌هاى صرف آن، خلاصه گرديده است (همان، ص 28).
در باب چهارم، در قالب دوازده فصل، كنايات مربوط به زشتى‌ها و بلاها ذكر گرديده است. اين كنايات پيرامون موضوعات زير مى‌باشد: قبح و سواد؛ سنگينى و سردى؛ برص؛ بخل؛ كورى؛ معايب و اخلاق مذموم؛ ذم شعرا و شعر؛ سؤال و تكدى‌گرى؛ فقر و بدحالى؛ صناعات و شغل‌هاى پست و دنى و... (همان، ص 32).
باب پنجم، داراى هشت فصل بوده و در آن كناياتى ذكر شده كه پيرامون مرض، پيرى، كهن‌سالى و مرگ مى‌باشد (همان، ص 46).
در باب ششم، كناياتى ذكر گرديده كه به طعام، شراب و وقت و حال آن‌ها مربوط مى‌باشد. اين مطالب در دو فصل تنظيم شده است (همان، ص 49).
در آخرين باب، كه داراى هفت فصل مى‌باشد، به فنون كنايه و تعريض و سياق و شرايط آن، اشاره گرديده است. از جمله كناياتى كه در اين باب آمده، عبارتند از كناياتى مربوط به: عزل، هزيمت، بعضى از الفاظ سلطانى، تفأل و تطيّر، مرمت بدن، كنايات اخبار النبى(ص)، ضد كنايه، كنايات اهل بغداد، برخى از فنون تعريض و... (همان، ص 51).
وضعيت كتاب
فهرست مطالب هر كتاب، در انتهاى همان كتاب آمده است.
پاورقى‌ها بسيار اندك بوده و در آن‌ها برخى از كلمات متن، توضيح داده شده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.
پیوندها
مطالعه کتاب رسائل الثعالبي، أو، نثر النظم و حل العقد در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور