رسائل فارسی جرجانی (رسائل کلامی تألیف حدود قرن نهم هجری)
| نام کتاب | رسائل فارسی جرجانی (رسائل کلامی تألیف حدود قرن نهم هجری) |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | نورمحمدی، معصومه (محقق)
جرجانی، ضیاءالدین بن سدیدالدین (نويسنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | BP 210/6 /ج4ر5 |
| موضوع | شیعه امامیه - اصول دین - متون قدیمی تا قرن 14
شیعه امامیه - عقاید - متون قدیمی تا قرن 14 نثر فارسی - قرن 9ق. کلام شیعه امامیه - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | اهل قلم |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1375 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1220AUTOMATIONCODE |
رسائل فارسی جرجانی (رسائل کلامی تألیف حدود قرن نهم هجری) مجموعه‌اى است از نه رساله كلامى. رساله‌ها نثرى فصيح و رسا دارند و مؤلف در نگارش آنها از آيات قرآن و احاديث نبوى بسيار بهره برده است.
گزارش محتوا
در ياد كردن علم‌ها از فريضه و سنت در همه سال
1- رساله اوّل، با نام(در ياد كردن علم‌ها از فريضه و سنت در همه سال)، كه به بحث‌هاى اعتقادى نيز پرداخته و آراى برخى متكلمان را نقد كرده است. اين رساله؛ شامل 64 باب است و بعضى از ابواب آن شامل چندين فصل مى‌باشد. از 64 باب مذكور تنها باب اول و دوم آن در نسخه حاضر در برنامه مورد تصحيح قرار گرفته است.
باب اول، راجع به ترغييب در آموختن است، به خصوص علم دين كه پاداش آن بهشت است.
باب دوم، از اصول دين آغاز مى‌شود؛ ولى نويسنده مبحث معاد را تحت عنوان شريعت مى‌نگارد و آن را به شناخت ثواب و عقاب تعبير مى‌كند.
در فصل نبوت به عقائد حشويان يا مجسمه اعتراض مى‌كند. همچنين در فصل امامت به افكار معتزله، جبريان، بخاريان و كراميان مى‌پردازد و در حقانيت شيعه اثنا عشرى سخن مى‌گويد. فصلى جداگانه نيز راجع به اين كه امامان دوازده نفر هستند اختصاص مى‌دهد و دلائلى دال بر عمر طولانى امام زمان(ع) ذكر مى‌كند و در بحثى طولانى به ابطال عقائد اسماعيليه مى‌پردازد و باب دوم را با مبحث كوتاهى راجع به امر به معروف به پايان مى‌رساند.
عقائد دينيه
اين رساله راجع به اصول دين است. اين كتاب به صورت سوال و جواب نوشته شده است. مطالب آن هم در اثبات حقانيت مذهب اماميه است.
ضياءالدين در اين رساله متكلمى متبحر است و بر علم منطق تسلط دارد. در اثبات خداوند از برهان عليت مدد مى‌طلبد. راجع به صفات خدا بحث مفصلى دارد كه در ضمن آن به عقائد فرقه‌هاى مجبره و اشاعره اشاره مى‌كند.
ضياءالدين در اين رساله ولايت ائمه را در تعقيب نبوت ذكر مى‌كند و بسيار به احاديث نبوى اشاره دارد و حتى در بعضى از موارد به آيات قرآن استشهاد مى‌نمايد.
اين رساله در واقع ادامه رساله عقائد دينيه است، زيرا اگر در آن رساله سخن از ايمان و اسلام است، در اين رساله ايمان به دو نوع اجمالى و تفصيلى تقسيم مى‌شود. نويسنده در پايان نتيجه مى‌گيرد كه به حكم آيه: و من يبتغ غير الاسلام دينا... ايمان و اسلام يكى است.
اصول خمسه
اين رساله نيز در واقع ادامه رساله خزائن الايمان است. مؤلف در آن رساله اشاره كرد كه ايمان و اسلام يكى است و در اين رساله اسلام را توضيح مى‌دهد.اصول خمسه چنانكه از نام آن پيدا است، همان اصول دين و اصول مذهب مى‌باشد.وى از توحيد آغاز مى‌كند و ذات واجب‌الوجود را قديم، باقى، عالم، حى، مريد و...معرفى مى‌نمايد. همچنين صفاتى را از او سلب مى‌كند؛ مانند: خداوند جوهر و عرض نيست، يا اين كه در مكان نيست. در امامت نيز نص قرآن، احاديث نبوى و نيز اعمال حضرت على(ع) را ملاك قرار مى‌دهد و وى را شايسته خلافت مى‌داند.
اين رساله ادامه رساله اصول خمسه است. مؤلف بعد از اشاره مختصرى كه به وجود بارى تعالى مى‌نمايد، احكام نماز را از مطهرات تا انواع نمازهاى واجب و مستحب فهرستوار بيان مى‌كند.
اين رساله از اصول دين آغاز مى‌شود، نويسنده در مبحث توحيد بسيار مفصل به صفات ثبوتيه و سلبيه خداوند مى‌پردازد و دلايلى براى صفات ثبوتيه ذكر مى‌كند.سپس مباحث عدل، نبوت، امامت و معاد را بيان مى‌دارد. ضياءالدين در اين رساله ضرورت اسلام را در عمل به اركان مى‌داند و معتقد است كه ضرورت مذهب شيعه در اعتقاد به امامت، عصمت ائمه و عمل به سنت‌هايى است كه در نزد ساير مذاهب متداول نيست.
رساله عقائد
اين رساله از خداشناسى آغاز مى‌شود. سپس ايمان، اصول دين، فروع دين و افعال نماز فهرستوار در پى مى‌آيد. هر چند نام اين رساله عقائد است؛ ولى درآن عمل به اركان نيز تاكيد شده است.
ضياءالدين داراى دو رساله به نام اصول دين است كه يكى را خود به اين نام ناميده و ديگرى را آقاى دانش پژوه بدين نام خوانده است:
ضياءالدين در اين رساله اصول دين را هشت اصل مى‌داند. وى معاد را از اصول پنجگانه حذف مى‌نمايد و تولا و تبرا، امر به معروف و نهى از منكر را بدان اضافه مى‌كند و براى هر يك از اصول فوق به استثناى تبرا توضيح مختصرى را ارائه مى‌دهد.
اين رساله از صفات ثبوتيه و سلبيه خداوند آغاز مى‌شود. سپس به اصول دين، ايمان تفصيلى و اجمالى و واجبات نماز مى‌پردازد. مؤلف در پايان مذهب پيامبر(ص) را منشعب از مذهب ابراهيم خليل(ع) مى‌داند.
نسخه شناسى
اكثر نسخه‌هاى اين مجموعه به صورت نسخه منحصر به فرد است، به استثناى رساله عقائد دينيه كه در هفت نسخه مى‌باشد و نيز رساله اصول و فروع كه در دو نسخه وجود دارد.
1- رساله در ياد كردن علم‌ها از فريضه و سنت: در فهرست‌هاى كتب خطى (منزوى، كتابخانه ملك، كتابخانه وزيرى، كتابخانه مركزى دانشگاه تهران و...) با نام‌هاى گوناگون از آن ياد شده است.
2- رساله عقائد دينيه: نسخه كتابخانه انجمن ترقى اردو در شهر كراچى پاكستان به شماره ثبت 4976. نسخه كتابخانه مجلس شوراى ملى به شماره قديم 25922 و شماره ثبت جديد 9399. نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 797. نسخه كتابخانه مركزى دانشگاه تهران به شماره ثبت 9010/5. و سه نسخه ديگر.
3- رساله خزائن الايمان: داراى نسخه‌اى منحصر به فرد، در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران است به شماره ثبت 8711.
4- رساله اصول خمسه: اين نسخه منحصر به فرد در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران به شماره ثبت 3190/2 موجود است.
5- رساله اصول و فروع: نسخه كتابخانه انجمن ترقى اردو به شماره 1035/2.
6- رساله عقائد مذهب شيعه: نسخه كتابخانه انجمن ترقى اردو به شماره 5506.
7- رساله عقائد: نسخه كتابخانه آستان قدس رضوى به شماره 8395.
8- اصول دين(1): در فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران به شماره 1015/5 موجود است.
9- اصول دين(2): در فهرست نسخه‌هاى خطى كتابخانه مركزى دانشگاه تهران به شماره 7507/11 مضبوط است.
نسخه حاضر در برنامه توسط خانم دكتر معصومه محمدى تصحيح گرديده و ايشان در ضمن مقدمه‌اى سودمند از عصر مؤلف و چگونگى رساله‌ها سخن گفته است و در پانوشت‌ها افزون بر ثبت و ضبط نسخه بدل‌ها گاه توضيحاتى نيز آورده است.
اين نسخه در قطع وزيرى با جلد گالينگور در 252 صفحه براى بار نخست در سال 1375ش توسط انتشارات اهل قلم، زير نظر دفتر نشر ميراث مكتوب، تهران منتشر شده است.
منابع مقاله
1- مقدمه محقق و مصحح كتاب خانم معصومه محمدى.
2-معرفى‌هاى گزارشى؛ دو ماهنامه آينه پژوهش، شماره 45.
پیوندها
مطالعه کتاب رسائل فارسی جرجانی (رسائل کلامی تألیف حدود قرن نهم هجری) در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور