سواطع الإلهام في تفسير كلام الملك العلام

سواطع الألهام في تفسیر کلام الملک العلام
پدیدآوران	فیضی، ابوالفیض بن مبارک (نويسنده) شبر، عبدالله (نويسنده) آیةالله‌زاده شیرازی، مرتضی (مصحح) بحر العلوم، محمد (مقدمه نويس)
عنوان‌های دیگر	تفسیر القرآن الکریم
ناشر	سید مرتضی آیت‌الله زاده شیرازی ج: 1, 2, 3, 4, 6
مکان نشر	[بی جا] - [بی جا] ج: 1, 2, 3, 4, 6
سال نشر	1417 ق یا 1996 م
چاپ	1
موضوع	تفاسیر شیعه - قرن 10ق. تفاسیر شیعه - قرن 13ق. نثر عربی - قرن 13ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	6
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏96‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏9‎‏س‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

سواطع الإلهام فى تفسير كلام الملك العلام اثر ابوالفيض فيضى دكنى(954-1004ق) است. اين تفسير با يك مقدمه در دو بخش يكى «السواطع الصوالح» در شرح احوال مفسر و ديگرى «السواطع اللوامع» در علوم قرآن و مقدمات و شطايط تفسير آغاز مى‌شود. آنگاه به تفسير قرآن از سوره حمد تا سوره ناس مى‌پردازد. اين تفسير، مزجى است. در ميان تفاسير بى‌شمار قرآن كريم، كه هر كدام به جلوه‌اى كلامى الهى پرداخته و مراد كلام خداوند را بيان نموده تفسير بى‌نقطه «سواطع الالهام» ويژگى متمايز از ديگر تفاسير دارد. ويژگى نادر و شگفت آن، بى‌نقطه بودن اين تفسير مى‌باشد. يعنى مفسر در سرتاسر تفسير واژه‌اى كه حرف نقطه‌دار در آن باشد بكار نبرده است. حروف نقطه‌دار ب، ت، ث، ج، خ، ذ، ز، ش، ض، ظ، غ، ف، ق، ن (نيمى از حروف الفباى عربى) در اين اثر به‌چشم نمى‌خورد. وى براى رعايت اين ظرافت ادبى، الفاظ بى‌نقطه چون: اولى، الوك، رسول، مرسل، مصر، الله، معاد، اسلام، سلام، رهط، ساعور، صروح، دوح، صلاح، طلاح، حال، كلام، روع، ردع، اهل، عصر، عهد، عمل، علم، ودّ و...را كه بدون نقطه هستند، دهها بار در اثرش بكار گرفته است.

محقق اين تفسير دكتر سيد مرتضى آیت‌الله زاده شيرازى در پايان هر جلد فهرست واژگان بى‌نقطه را به همراه معانى آنها به عنوان «حل معاسر سواطع الالهام» ارائه نموده است.

ازاينرو در اين تفسير الفاظ مشكل فراوانى وجود دارد. فهرست زير، نمونه‌اى از واژگانى است كه مفسر، معادل آنرا كلمه‌اى بى‌نقطه بكار برده است: حضرت على-اسد الله كرار، اهل الكتاب-اهل الطرس، امرئة و نساء-عرس و اعراس، طلاق-سراح اجر-كراء، آمنوا-اسلموا، الاميين-اولاد ماء السماء، محضات-صوالح و سوالم اليم-اصر، عليم-عالم، حكيم-حاكم و قوم-رهط.

نمونه تقيّد و مراعات وى را مى‌توان در اين ديد كه در اول تمامى سوره‌هاى مدنى نوشته: «موردها مصر رسول‌الله صلعم» و در اول تمامى سوره‌هاى مكى آمده: «موردها ام الرحم»، يا مثلا در سوره جن واژۀ «إنّ» پانزده بار استعمال شده كه مفسر براى بيان اختلاف قرائت آن، كه به صورت «إنّ» هم قرائت شده، مكرر عبارت «ورووه مكسورا» را تكرار مى‌كند. و يا در بيست و نه سوره‌اى كه حروف مقطعه دارند، عبارت «سرّ الله مع رسوله صلعم» را تكرار مى‌كند.

گذشت كه فيضى شيعه بوده و در سواطع الالهام، قرائتى هست كه دلالتگر بر تشيع مفسر است. برخى از موارد آن در عنوان مذهب گذشت اينك دو نمونۀ ديگر بازگو مى‌شود. وى در تفسير آيه نجوى «يا ايها الذين آمنوا اذا ناجيتم الرسول فقدّموا بين يدى نجواكم صدقه... (مجادله12/) آورده است: «ما عمله الا اسد الله الكرار» يعنى تنها على(ع) به مفاد اين آيه عمل كرد آنگاه منسوخ گرديد. و در تفسير آيه مباهله «فمن حاجّك فيه من بعد ما جاءك من العلم فقل تعالوا ندع ابناءنا» اراد ولد اسد الله الكرار «و ابناءكم و نساءنا» اراده ولده الودود عربى اسد الله و اهله «و نساءكم و انفسنا» اراد ولد عمه اسد الله «و انفسكم ثم نبتهل فنجعل لعنت الله على الكاذبين» (آل عمران61/) ابناءنا را به فرزندان امام على(ع)، نسائنا را به فرزند مهربان پيامبر(ص) و همسر امام على(ع) و انفسنا را به پسر عموى پيامبر على(ع) تفسير مى‌كند.

ولى شگفت است كه در مورد آيه تطهير(احزاب30/) نظرى برخلاف رأى شيعه ابراز كرده و منظور از «اهل‌البيت» در آن آيه را «اعراس رسول‌الله و اولاده» بيان مى‌كند.

تاريخ نگارش اين تفسير اول محرم سال 999ق و پايان آن دهم ربيع الثانى سال 1002ق است. فيضى تأليف اين اثر را از الطاف غيبى خداوند مى‌داند كه به او عطا نموده است. وى معتقدات فوايد و نكات لطيف و بديع ادبى قرآنى اين تفسير قابل شمارش نيست و انديشه اهل فن از اين كار هنرى قرآنى حيران و سرگردان است. دانشمندان بر اين تفسير تقريظهاى زيادى نوشته و مفسر و تفسير را ستوده‌اند. قاضى نورالله شوشترى، سيد احمد بن مصطفى حسينى، شيخ حيدر رفيعى طباطبايى، ملا سيد محمد عالم على، سيد ابوالحسن مودودى مشهور به خادم على، عبدالعزيز بن عبدالعزيز جمال محمدحسینى مشهور به شامى و ظهيرى شاعر از جمله آنان به‌شمار مى‌آيند.

ملا حيدر كاشانى تاريخ پايان نگارش تفسير را جمله «قل هو الله» يعنى سال 1002 مى‌داند.ديگرى «لا رطب و لا يابس الا فى كتاب مبين» را به‌عنوان تاريخ اختتام برشمرده است. برخى از دشمنان فيضى نگارش تفسير بى‌نقطه را بدعت شمردند و او را براى اينكار نكوهش نمودند. وى در پاسخ گفت: تفسير بى‌نقطه هيچ اشكالى ندارد زيرا شهادتين يعنى «لا اله الا الله» و «محمد رسول‌الله» بى‌نقطه است.

گويند: طبرسى در مقدمه تفسير مجمع البيان گويد: تفسير خمراوى بدون نقطه است همچنين كتابى در اصول فقه بدون نقطه است.

و نيز امام على(ع) هنگام ازدواج با يكى از همسرانش خطبه‌اى بدون نقطه ايراد فرمود. اين خطبه را كه به «الخطبة الخالية من النقط» موسوم است، لبيب بيضون در كتاب «تصنيف نهج‌البلاغة» ص 9-998 از مصادر گوناگونى نقل نموده كه يكى از آنها مناقب ابن شهر آشوب از امام رضا(ع) است.

راوى خطبه ابى مخنف است.

در پايان گفتنى است كه اين تفسير، گرچه يك اثر هنرى قرآنى و هنر يك اديب است و مفسر آن كارى بس دشوار را انجام داده، ولى در علم تفسير، با توجه به اينكه تفسير، كشف و پرده‌بردارى از كلام الهى و فهم و مراد از سخن خداوند است، فقط يك جمله را مى‌توان گفت كه: «ما احوج هذا التفسير الى التفسير» يعنى اين تفسير خود نيازمند تفسير و توضيح است.

نسخه‌شناسى

نسخه‌هاى خطى

نسخه‌هاى خطى فراوانى از اين تفسير در كتابخانه‌هاى معروفى همچون كتابخانه آستان قدس رضوى، كتابخانه مجلس شورا و كتابخانه بزرگ مرعشى نجفى وجود دارد. دكتر سيد مرتضى آیت‌الله زاده شيرازى در تحقيق اين اثر از سه نسخه خطى استفاده كرده است. نسخه آستان قدس با رمز (ق)، نسخه دانشگاه اصفهان با رمز(ص) و نسخه مجلس با رمز (م). پس از بررسى روشن مى‌شود كه نسخه (م) پرغلط است آنرا حذف مى‌كند. از مقايسه نسخه (ق) و(ص) معلوم مى‌شود نسخه(ص) بهترين نسخه است و از آنجا كه تصميم داشته تفسير وجيز بشر را در پانوشت سواطع چاپ كند نسخه(ص) را اصل قرار مى‌دهد و با نسخه (ق) آن‌را تصحيح مى‌كند. تا ديگر نيازى به ضبط اختلاف نسخه‌ها در پانوشت نباشد.

نسخه حاضر

چاپ حاضر زير نظر دكتر سيد مرتضى آیت‌الله زاده شيرازى و با همكارى تنى چند از قرآن‌پژوهان در 6 جلد از سوى انتشارات ياران در سال 1417 برابر 1996م براى اولين‌بار به زيور طبع آراسته گرديد.

اين چاپ داراى مقدمه‌اى از علامه دكتر سيد محمد بحر العلوم در تفسير نزد شيعه و مفسران و تفاسير شيعى و پژوهشى از دكتر سيد مرتضى در معرفى مفسر و تفسير و شيوه تحقيق نسخه است. در حاشيه آن تفسير بشر وجود دارد تا اگر خواننده از سواطع چيزى درنيافت به تفسير بشر مراجعه كند. همچنين در پايان هر جلدى با عنوان «حل معاسر سواطع» فهرستى از واژگان بى‌نقطه به همراه معانى آنها جهت راهنماى خوانندگان ارائه گرديده است.

منابع مقاله

1. تفسير سواطع الالهام، فيضى، ج1، مقدمه محقق.
2. سالنامه بينات، اول،2، سواطع الالهام تفسير بى‌نقطه، محمد على رضايى،
3. دانشنامه قرآن، به كوشش خرمشاهى، ج1، 708، سواطع الالهام، جويا جهانبخش.