قرآن کريم (ترجمه میبدی): تفاوت میان نسخه‌ها

[[ميبدي، ابوالفضل رشيدالدين ]] (نويسنده)

[[ملک ثابت، مهدی ]] (تصحیح و مقابله)

[[رواقی، علی ]] ( تصحیح و مقابله)

[[عسکر ارسنجانی، محمدحسین]] ( خطاط)

 

این ترجمه، نخستین بخش یا «نوبة الأولی» از بخش‌های سه‌گانۀ تفسیر «کشف الأسرار» میبدی است؛ او در «مجلس» یا «نوبت اول» به ترجمۀ فارسی آیات و با ارائۀ معنای صریح و بدون پیرایۀ آن‌ها پرداخته است. این ترجمه را در جنب ترجمه تفسیر طبری و تفسیر سورآبادی، می‌توان جزو بهترین ترجمه‌های فارسی کهن قرآن کریم برشمرد. اشکال این ترجمه و همه ترجمه‌های کهن این است که تحت‌اللفظی است و اجزای کلام در نثر ترجمه در محل طبیعی خود قرار نگرفته است. از سوی دیگر این ترجمه‌ها بدون نوسازی برای خواننده متوسط‌الحال امروزی مفهوم نیست؛ نوبت دوم، تفسیر به معنای متعارف است که بحث‌هایی را در وجوه معانی، قرائت‌های مشهور، سبب نزول، بیان احکام، ذکر اخبار و آثار آیات و مانند آن دربردارد؛ و در نوبت یا مجلس سوم، از رموز کلام عارفان و اشارات صوفیان پرده برداشته و بیش از همه به نقل سخنان خواجه عبدالله انصاری می‌پردازد. او تأویلاتش را از آیات قرآنی با نثری مسجع و آهنگین بیان می‌کند.<ref>ر.ک: خرمشاهی، بهاءالدین</ref>‏

از آنجا که مترجمان، هنگام ترجمه قرآن محتاط خواهند بود كه برای حفظ امانت، آن را واژه به واژه ترجمه كنند، این وسواس، دغدغه و دقت سبب می‌شود كه زیبایی كلام قرآن فدای دقت و امانت شود. با این حال، میبدی جهشی در این باره انجام داده است تا به خود در سنت ترجمه، آزادی ببخشد. دریغ که تلاش میبدی در این باره از سوی مترجمان پس از وی دنبال نشده است و آنان به همان قیود و سبك ترجمه تحت‌اللفظی پیشین بازگشتند. اگر مترجمان در هر قرن، به اندازه میبدی از طبری فاصله گرفته بودند، امروز نیازمند شمار فراوانی از ترجمه‌های قرآن به فارسی نبودیم. نثر فارسی میبدی ظرافت و لطافت نثر خواجه‌عبدالله انصاری را در سبك خود دارا است و آن را حفظ كرده است. امروزه هیچ مترجمی از مراجعه به میبدی بی‌نیاز نیست و تدوین لغت‌نامه قرآن بر اساس ترجمه میبدی، بایسته گشته است.<ref>ر.ک: حداد عادل، غلام‌علی</ref>

‏نکته درخور توجه در این ترجمه، این است که زبان ترجمه در «نوبت اول» با زبان «نوبت دوم و سوم» هم از نظر واژگان اختلاف فاحش دارد و هم از نظر ساختارِ دستوری؛ در نوبت اول، ساختار عبارت‌ها فارسی نیست زیرا او آیات الهی را بخش‌بخش و گاه کلمه به کلمه ترجمه کرده و خود می‌دانسته که از آن‌گونه ترتیب، جملۀ فارسی درستی فراهم نمی‌آید. از این جهت، ژرف‌ساختِ ترجمۀ میبدی با ترجمه رسمی معروف به ترجمه «تفسیر طبری» تفاوت چندانی ندارد. البته میبدی گه‌گاه، با تغییردادن جای افعال، جمله‌های خود را اندکی فارسی‌تر گردانیده است. همچنین، در بیشتر جاها، کلمه‌ای یا جمله‌ای را به ترجمۀ رسمی خود افزوده است و با این کار، جمله‌های پیچیده‌ای که در ترجمۀ رسمی دچار گنگی مطلق‌اند، در اثر او مفهوم شده‌اند.<ref>ر.ک: دشتی، مهدی، ص38،40</ref>‏  

میبدی در ترجمۀ خود، هم کوشیده است که ترتیب الفاظ قرآن را حفظ کند و هم خواسته است به گونه‌ای از آن تنگنا به در آید؛ از این رو، گاه فعل جمله را به سیاق فارسی در آخر جمله نهاده است و در بسیاری جاها، چندین کلمۀ تفسیرگونه به ترجمه افزوده است.<ref>ر.ک: مرتضایی، عزت‌الله، ص58-57</ref>‏میبدی در بخش نخست، آیه‌های قرآن را با اختصار و رعایت امانت به فارسی روان ترجمه کرده است؛ به گونه‌ای که از واژه‌های اصیل فارسی و ترکیب‌های زیبای آن بهره‌های فراوان برده است تا آنجا که می‌توان آن را فرهنگ‌واژۀ ارزشمندی به شمار آورد.   

او آیه‌هایی را که متضمن فعل امر غایب‌اند، به گونۀ «دعایی» آورده و با افزودن جملۀ دعایی «ایدون باد» یا «ایدون بادا» به جای «باید» -که امروزه در صرف فعل امر غایب به کار می‌رود، شیوه‌ای منحصر به فرد را در ترجمه اعمال کرده است؛ مانند «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنّي فَإِنّي قَريبٌ أُجيبُ دَعوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ فَليَستَجيبوا لي وَ ليُؤمِنوا بي لَعَلَّهُم يَرشُدونَ ﴿بقره،186﴾»: و ایدون بادا که پاسخ کنند رهیکان من، چون ایشان را فرمایم... .  

مطابقت صفت با موصوف: مطابقت‌نکردن صفت با موصوف جمع از قاعده‌های زبان فارسی است. اما مطابقت نیز، در نمونه‌های فراوان نظم و نثر قدیم دیده می‌شود؛ میبدی برای رعایت امانت متن عربی، این مطابقت را غالباً رعایت کرده است؛ «وَ الیَتامی (بقره،177)»: و نارسیدگان پدرمُردگان را؛ و مانند «كَبٰائِرَ الْإِثْمِ (شوری،37)»: از بزرگ‌های گناهان.

الحاق «الف تعظیم و اعجاب» به آخر دو واژۀ «نیک» و «بد»، معادل زیبایی است که میبدی برای برگرداندن افعال مدح و ذم عربی به فارسی در این تفسیر آورده است؛ مانند «وَ نِعْمَ اَجْرُ الْعَامِلِینَ (آل عمران،136)»: ای نیکا سرانجام که ایشان یافتند.

اسم اشاره مرکب «آنک»: در آثار کهن فارسی «آنک در مورد اشاره دور که به حالت تنبیه یا تبشیر باشد، می آمده است ولی میبدی این واژه را در مقابل «هذا» (اسم اشاره نزدیک) و «تلک» (اسم اشاره دور) هنگام تنبیه یا تبشیر آورده است و معانی «آنجای»، «آنگاه» و «اینک» از آن برمی‌آید؛ مانند «هَذِهِ نَاقَة اللَّهِ (اعراف،72): آنک این ماده شتر خدای است.

اسم اشاره مرکب «اینچه» در ترجمه «هذا» و «ما» موصول: میبدی اینچه را در نوبت اول ترجمه‌اش، در مقابل «هذا» و مای موصول آورده است؛ در اشاره به چیزهای نزدیک، مانند «قَالَ أَ لَيْسَ هَٰذَا بِالْحَقِّ (انعام،30)»: گوید اینچه می‌بینید، راست نیست.

حذف فعل ربطی بدون قرینه: میبدی این حذف را انجام داده است، (با آنکه آمدنش در سیاق عبارت لازم است)؛ مانند «وَ هُوَ بِكُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ (انعام،101)»: و او بر همه چیز دانا.

میبدی غالباً فعل ربطی «است» را در غیر از «غایب مفرد» حذف می‌کند که در این حالت، ضمیر متصل فاعلی جانشین رابطه می‌شود؛ مانند «وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ (انعام،104)»: و من بر شما گوشوان نه ام [نیستم].

کاربست واژۀ «ای» به جای «آیا»: (البته، تلفظ قطعی آن معلوم نبوده و مشخص نیست که به صورت اَی ay یا گونه ای دیگر ادا می‌شود)؛ مانند «وَیْکَأَنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ (قصص،82)»: ای ما به جای رحمت، بدانکه سرانجام نیک نیاید ناگرویدگان.

کاربست «و» به جای همزه استفهام و واژۀ «هل»؛ مانند «أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ (بقره،107)»: و نمیدانی ای آدمی... که الله راست پادشاهی آسمان‌ها و زمین؟»

ترجمه مفعول مطلق: میبدی مفعول مطلق عربی را بخلاف رویه مترجمان زمانه‌اش، به فارسی ترجمه کرده است؛ مانند «فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِیلَ (حجر،85)»: فراگذار، فراگذاشتن نیکو.

ترجمه «کان» ناقصه: میبدی با این کار، قید استمرارِ «همیشه» یا «از همیشه» و یا «همیشه‌ای» را افزوده است تا مفهوم زمان گذشته را -که از کان برمی‌آید- از میان برده و رسانندۀ دوام و ثبوت برای صفت‌های الهی باشد؛ مانند «وَ كانَ اللهُ‌ عَلیماً حَكیماً (نساء،17)»: و خدای دانای راست دانش است همیشه؛ «وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِیماً (نساءف158)»؛ و خدای توانا، دانا است همیشه‌ای؛ «وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً (احزاب،5)»: و الله آمرزگاری بخشاینده است از همیشه. همچنین، میبدی در ترجمه جمله‌هایی که کان همراه با «ما»ی نفی و یا فعل‌های منفی که با «لم» آمده، واژۀ «هرگز» را به کار برده است؛ مانند «مَا كانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها (بقره،114)»: که هرگز در آن مسجد نَشند پسِ آن.

ترجمه موصول با صله: میبدی این موصول را با صله‌ای که طولانی است، به صورت اسم فاعل و به گونه‌ای مختصر ترجمه کرده است؛ مانند «وَ يَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا (مائده،53)»: و مؤمنان گفتند؛ او گاهی نیز، موصول را به «ایشان که» ترجمه کرده است؛ مانند «اَلَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمْ (بقره،274)»: ایشان که نفقت می‌کنند مال‌های خویش.

ترجمه جمله‌های استفهامی قرآن بدون نشانۀ پرسشی: میبدی نیز مانند شیوه‌ای که در زبان‌های ایرانی باستان برای نشان‌دادن جمله پرسشی رواج داشته، آن را با آهنگ و بدون ادات استفهام ترجمه کرده است؛ مانند «أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ؟ (بقره،107)»: و نمی‌دانی ای آدمی! که الله راست پادشاهی آسمان‌ها و زمین. او در برخی موردها، از واژه‌های پرسشی «چه»، «چون» و «هیچ» برای رساندن استفهام بهره‌گرفته است؛ در ترجمۀ «فَأَنّی‌ تُصرَفُون‌َ (یونس،32)»: شما را از او چون برمی‌گردانند؟، چون به معنی «چگونه» است و در جمله «هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيًّا (مریم،65)»: هیچ دانی او را همنامی و مانندی؟، «هیچ» مفهوم قیدی دارد.<ref>ر.ک: همان، ص197-178</ref>‏

میبدی در آیه‌هایی که دوام فاعل به صورت «جمع مذکر» و «مؤنث سالم» با هم آمده، برای آنکه این تذکیر و تأنیث را در ترجمه‌اش منعکس کند، نخست اسم فاعل را آورده و بعد، عبارت «مردان و زنان» را افزوده است تا در عین اینکه ترجمه وفادار به اصل است، جمله بر روش نگارش پارسی باشد؛ مانند: «وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ (توبه،68)»: وعده داد الله منافقان را، مردان و زنان.<ref>ر.ک: رکنی، محمدمهدی، 1357ش، ص324</ref>‏

او گاهی در ترجمه آیه‌هایی که همه یا بخشی از آن‌ها هماننداند، تفنن بخشیده است. مانند « یَا أَیُّهَا الَّذِیْنَ آمَنُوا»: ای ایشان که بگرویدند! ای گرویدگان! ای شما که گرویدگان اید! .<ref>ر.ک: رکنی، محمدمهدی، 1372ش، ص28-21</ref>‏

میبدی نه فقط واژه‌های فارسی را با الفاظ معادل‌سازی می‌کند، بلکه به لایه‌های پنهان معنایی واژگان نیز نظر دارد؛ در این نگاه، منظومه ادبی و عرفانی اندیشۀ او حضوری معنادار یافته است؛ ترجمۀ «رحمان» به: فراخ‌بخشایش، «مُبین» به: پیداکنندۀ حق از باطل، «أکرِمی مَثواهُ» به: گرامی دار و بناز ساز جای این غلام؛ «وَ أَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَأً» به: و ایشان را جای به نازنشستن ساخت، نمونه‌ای از این نگاه ادیبانه و عارفانه است.<ref>ر.ک: دشتی، مهدی، ص99،103</ref>‏

# [http://drmostafavi.blogfa.com/post/2391 دشتی، مهدی، «تأملی دوباره در تفسیر کشف الاسرار میبدی»، سفینه، 1382، شماره 1)، پرتال جامع علوم انسانی]

# رکنی، محمدمهدی، «ویژگی‌های ترجمه قرآن در تفسیر کشف الاسرار»، مترجم، سال سوم، شماره دهم، تابستان ۱۳۷۲.

 

[[رده:مقالات بازبینی نشده2]]

[[رده:مقالات بازبینی نشده1]]