كتاب في صفة صاحب الذوق السليم و مسلوب الذوق اللئيم

‏كتاب في صفة صاحب الذوق السليم و مسلوب الذوق اللئيم
پدیدآوران	سيوطي، عبدالرحمن بن ابي‌‌بکر (نويسنده)
ناشر	دار ابن حزم
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 1994م , 1415ق,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

كتاب في صفة صاحب الذوق السليم و مسلوب الذوق اللئيم، اثر جلال‎الدین عبدالرحمن سیوطی (849-911ق)، کتابی است که نویسنده در آن ویژگی‎های دارنده ذوق سلیم (انسان‎های بااستعداد) و مسلوب الذوق (انسان‎های بی‎استعداد) را برشمرده است. انتشارات «دار ابن حزم» تحقیق و انتشار این اثر را برعهده گرفته است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و نویسنده آغاز می‎شود. در ادامه، نویسنده صفات و ویژگی‎های انسان‎های بااستعداد و کودن در مشاغل و حرفه‎های گوناگون را به تصویر می‎کشد.

گزارش محتوا

مقدمه محقق به روش تحقیق و معرفی نویسنده (سیوطی) اختصاص یافته است. در ابتدای این مقدمه به محتویات کتاب اشاره شده است.

محقق می‎گوید: سیوطی در این کتاب به‎صورت عامیانه وارد شده؛ به‎گونه‎ای که قواعد نحوی را در آن مراعات ننموده و تنها به دنبال مراعات سجع بوده است. ایشان فراوان از واژگان ترکی و فارسی که در عصر نویسنده شایع بوده استفاده نموده و گاه از جملات عامیانه و عبارات سبک نیز بهره برده است. به نظر محقق، این اثر می‎تواند منبعی مناسب جهت تحقیق در زبان عامیانه و مراحل نشو آن و جهت تحقیق در تاریخ و زبان‎شناختی عصر دولت ممالیک باشد.

نویسنده کتاب را با حمد و ثنای الهی و صلوات بر نبی شروع می‎کند، سپس درباره محتویات کتاب می‎گوید: آنچه در این کتاب خواهید دید، صفات خردمندان و اضداد آنهاست؛ کسانی که از صواب روگردان هستند. سپس می‎افزاید: نتیجه ذوق سلیم (استعداد سالم)، هوش زیاد است و هوش زیاد نتیجه‎اش عقل فراوان و عقل فراوان سرّی است که خداوند آن را به دوستانش عطا می‎کند و نزد خداوند انبیا از دوست‎داشتنی‎ترین مخلوقات هستند و بهترین انبیا، حضرت محمد(ص) است.

سیوطی، صفاتی از انسان‎های عاقل، منافق و احمق را برشمرده، سپس با ذکر صفاتی از پادشاهان، امیران، سربازان، بندگان، قضات، خطیبان، شاهدان، کتّاب، مؤذنان، منبریان، شاعران، ندیمان، سرباران (طفیلی)، گدایان، عامه مردم، زنان، دختران، بردگان و مطربان کتاب را ادامه می‎دهد و در پایان به صوت نیکو (غنا) و اقسام آن اشاره می‎کند. نویسنده در ذیل هریک از مشاغل و حرفه‎ها، ابتدا صفات انسان‎های نیکو و دارای استعداد سالم در این مشاغل و حرفه‎ها را برمی‎شمرد، سپس اوصاف و ویژگی‎های انسان‎هایی که فاقد استعداد سالم و بی‎عیب هستند را ذکر می‎کند.

در بخشی از کتاب چنین می‎خوانیم: انسان صاحب ذوق سلیم (انسان دارای استعداد بی‎عیب و سالم)، دارای طبیعت و مزاج بی‎غل و غش و پاک و خلق‎وخوی متعادل است (افراط و تفریط نمی‎کند). تواضع را پیشه کار خود می‎کند. بدون هیچ چشم‎داشتی و منتی می‎بخشد. در اوج قدرت و توانگری درمی‎گذرد. نسبت به سرزنش شدن توسط دیگران خود را به غفلت می‎زند. فقیر را سرزنش نمی‎کند. در مقابل امیر تعظیم نمی‎کند. نیازمند را از خود نمی‎راند. بخشنده خوش‎روست. کم‎عیب و شوخ‎طبع است. همه ویژگی‎های وی ملیح است. کسانی که با او هم‎سفره می‎شوند در آسایش‎اند. با دیگران همراه است. دوستان خویش را به‎حقیقت دوستدار است. اهل غیبت و دروغ نیست. اعتماد به نفس دارد. با علم و مالش دیگران را اکرام و تعظیم می‎کند. به شخص مضطرب‎حال و نیازمند با چشم باطن خویش نگاه می‎کند. با درایت با دیگران همدردی می‎کند. مردی بلندهمت است....

انسان‎های دارای ذکاء مفرط یا هوش برتر یا نوابغ، به‎وسیله سکوتشان جواب می‎دهند. دانشمندان را در نظرات خود بدون اینکه آنان را مشغول کنند، سهیم می‎دانند. درهرحال صحبت از محال نمی‎کنند. پندار و تخیلشان صحیح و کلامشان زیبا و فصیح است. آگاهی و اطلاعاتشان از طبیعت خودشان سرچشمه می‎گیرد. معماها و مسائل پیچیده را به‎خوبی به نظم می‎کشند و در این راه به علم عروض محتاج نیستند. از ضرب‎المثل‎های متداول و طنزها بهره می‎گیرند....

انسان دارای عقل فراوان (که نویسنده آن را از خصوصیات پیامبران برشمرده) دارای ویژگی‎هایی است: همواره خیرش رو به افزایش و شر از او فاصله می‎گیرد (شرش به دیگران نمی‎رسد). مخلوقات از حلم و بردباری او خوشنود هستند. شخصی پاک‎دامن و بخشنده است. دروغگو و بخیل نیست. با پیشامدهای بدی که برای دشمنانش واقع می‎شود خوشحال نمی‎گردد. اگر بیمار گردد با آن درد در پی رضایت خداوند است و به آنچه خداوند سهم و قسمت او نموده، خشنود است....

نویسنده ویژگی انسان احمق را چنین ذکر می‎کند: عقل و درکش متلاشی و پاره‎پاره است. او دارای چشمانی درخشان، صدایی بلند و بسیار پرحرف است. همچون کودکان است (که دنبال بازی‎هایی مثل سرسره‎بازی هستند). به دنبال جدا شدن از همسرش است. به دنبال کار نیک نیست. بی‎درنگ جواب می‎دهد. اگر او را ستایش کنی به تو بی‎احترامی می‎کند و اگر از او فاصله بگیری برمی‎گردد و تو را هجو می‎کند. برای بیماری‎اش درمانی نیست. خیر و شر نزد او یکسان است. اگر به او احترام بنمایی فکر می‎کند بر تو وظیفه است. در خویش غلطان است و می‎پندارد سلطان است. هیولای مطلق و سالبه کلیه و بلیه است....

وضعیت کتاب

فهارس فنی و فهرست محتویات در انتهای کتاب آمده است.

در ابتدای کتاب دو تصویر از نسخ خطی مورد استفاده محقق به معرض نمایش گذاشته شده است.

در تحقیق این اثر از یک نسخه خطی استفاده شده که اشتباه، تحریف و تصحیفات زیادی در آن به چشم می‎خورد که محقق آن‎ها را اصلاح و در پاورقی به آنها اشاره نموده است.

در پاورقی‎ها ترجمه اعلام متن، مستندات مطالب، ترجمه لغات و اصطلاحات آمده است.

منابع مقاله

مقدمات و متن کتاب.