مجموعه حواشی و تعلیقات بر 19 کتاب کلامی، فلسفی و حکمی حکمای متأخر و قدیم: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - ' ' به ' ') |
جز (جایگزینی متن - 'پژوهشي' به 'پژوهشی') برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| (۳۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات کتاب | |||
| تصویر =NUR25663J1.jpg | |||
| عنوان =مجموعه حواشی و تعلیقات بر 19 کتاب کلامی، فلسفی و حکمی حکمای متأخر و قدیم | |||
| پدیدآوران = | |||
[[رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن]] (نویسنده) | |||
| | |||
[[رضانژاد، غلامحسین]](مصحح) | [[رضانژاد، غلامحسین]](مصحح) | ||
|- | |- | ||
| data-type="language" | فارسی عربی | |||
|کد کنگره | |کد کنگره | ||
| | | کد کنگره =BBR 1361 /آ3ر6 | ||
|- | | موضوع = | ||
| | فلسفه اسلامى - متون قدیمی تا قرن 14 | ||
| | کلام - متون قدیمی تا قرن 14 | ||
|ناشر | |||
| ناشر = | |||
مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ايران | |||
| مکان نشر = ايران - تهران | |||
| سال نشر = |مجلد1: 1386ش , | |||
| کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE25663AUTOMATIONCODE | |||
| | | چاپ =1 | ||
| | | شابک =964-8036-30-6 | ||
| | | تعداد جلد =1 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور =25663 | |||
| | | کتابخوان همراه نور =25663 | ||
| | | کد پدیدآور = | ||
| | | پس از = | ||
| | | پیش از = | ||
| | }} | ||
| | |||
'''مجموعه حواشی و تعلیقات بر 19 کتاب کلامی، فلسفی و حکمی حکمای متأخر و قدیم'''، مجموعه حواشى و تعلیقات و توضیحات [[رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن|سید ابوالحسن رفیعی قزوینی]]، بر نوزده کتاب کلامى، فلسفى و حکمى از میان اوراق کتب و حواشى او، به زبان فارسی و عربی است که به کوشش و تصحیح [[رضانژاد، غلامحسین|غلامحسین رضانژاد]] فراهم آمده است. | |||
'''مجموعه حواشی و تعلیقات بر 19 کتاب کلامی، فلسفی و حکمی حکمای متأخر و قدیم'''، مجموعه حواشى و تعلیقات و توضیحات [[ | |||
این مجموعه | این مجموعه به‌مناسبت بزرگداشت شخصیت فلسفی و عرفانی [[رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن|علامه رفیعی قزوینی]] (که در اردیبهشت 1386ش، با همیاری مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و اداره کل ارشاد اسلامی در قزوین برگزار گردیده) به چاپ رسیده است<ref>ر.ک: آغاز کتاب، ص3</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب، دارای | کتاب، دارای مقدمه‌ای به قلم [[رضانژاد، غلامحسین|غلامحسین رضانژاد]] و محتوای مطالب است. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
[[رضانژاد، غلامحسین|غلامحسین رضانژاد]] در مقدمه، از اشخاص ذیل تقدیر و تشکر کرده است: | [[رضانژاد، غلامحسین|غلامحسین رضانژاد]] در مقدمه، از اشخاص ذیل تقدیر و تشکر کرده است: | ||
# | # حجت‌الاسلام سید محسن رفیعى، فرزند نویسنده که آثار [[رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن|علامه قزوینی]] را در اختیار او قرار داده؛ | ||
# محمدامین شاهجویى، محقق و پژوهشگر مؤسسه پژوهشى حکمت و فلسفه ایران که امور ویرایشی این اثر را انجام داده؛ | # محمدامین شاهجویى، محقق و پژوهشگر مؤسسه پژوهشى حکمت و فلسفه ایران که امور ویرایشی این اثر را انجام داده؛ | ||
# فروغ اعظمى، حروفچین کتاب؛ | # فروغ اعظمى، حروفچین کتاب؛ | ||
# دکتر غلامرضا اعوانى، رئیس مؤسسه پژوهشى حکمت و فلسفه ایران؛ | # دکتر غلامرضا اعوانى، رئیس مؤسسه پژوهشى حکمت و فلسفه ایران؛ | ||
# دکتر شهین اعوانى، معاون مؤسسه<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه | # دکتر شهین اعوانى، معاون مؤسسه<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، صفحه چهل‌وپنج – چهل‌وشش</ref>. | ||
حواشی و تعلیقات [[ | حواشی و تعلیقات [[رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن|علامه قزوینی]] در این اثر، شامل کتاب‌های ذیل است: حواشی بر اشارات و تنبیهات، حواشی و شرح بر محاکمات، شرح هياكل النور، حواشی بر شرح التجريد ملا علی قوشجی، تعلیقات بر مقدمه [[شرح فصوص الحكم داود القيصري (حسن‌زاده آملی)|شرح فصوص الحكم قیصری]]، حواشی بر شرح مطالع، تعلیقات بر شرح حكمة الإشراق، حواشی بر قبسات، تعلیقات بر تعلیقات [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالمتألهین]] بر الهیات شفای بوعلی، حواشی بر جلد سوم در المسائل الربوبية در اسفار اربعه (حکمت متعالیه)، حواشی بر جلد چهارم از سفر نفس از اسفار اربعه [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]]، حواشی بر جلد اول در امور عامه و جلد دوم در قسم طبیعی (جواهر و اعراض) از اسفار، تعلیقات بر شواهد الربوبية [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]]، حواشی بر المشاعر [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|صدرالدین شیرازی]]، حواشی بر مفاتيح الغیب، حواشی بر أسرار الآيات، حواشی بر [[شوارق الإلهام في شرح تجريد الكلام (انتشارات مهدوی)|شوارق الإلهام]] [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]]، حواشی بر گوهر مراد ملا عبدالرزاق، حواشی بر اللآلي المنتظمة، غرر الفوائد، أسرار الحكم و [[شرح الأسماء]] (معروف به جوشن کبیر)، هر چهار اثر از [[سبزواری، هادی|حکیم سبزواری]]. | ||
نویسنده در مورد تمام این | نویسنده در مورد تمام این کتاب‌ها، نخست، عبارتی از متن را به‌صورت «قوله:....» ذکر کرده و سپس حاشیه یا تعلیقه خود را بر آن مرقوم نموده است. [[رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن|علامه قزوینی]]، برخی از این حواشی و تعلیقات را به زبان عربی نوشته و برخی را به زبان فارسی و در برخی کتاب‌ها مانند گوهر مراد از هر دو زبان استفاده کرده است. | ||
کتاب در بیان | کتاب در بیان حاشیه‌های [[رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن|علامه قزوینی]] بر شرح مطالع با این عبارات فارسی مصحح آغاز می‌شود: «بدان که در موضوع تصدیق، سه قول است: یکى آنکه بسیط است و عبارت است از مجرّد حکم و هو قول الحكماء؛ دوم آنکه مرکب است از ادراکات اربعه یا ثلاثه على خلاف، با دخول حکم در میان اجزاء و هو قول الفخر الرّازي و أتباعه؛ سوم آنکه مرکب است از ادراکات ثلاثه: إدراك المحكوم عليه و به و النّسبة الحكمية و حکم خارج از ماهیت تصدیق و عارض». سپس زبان نوشتار، عوض شده و به عربی ادامه می‌یابد: «فالتّصديق على هذا القول هو الإدراكات الثّلاثة بشرط كونها معروضة للحكم و هو مذهب سخيف مستحدث؛ كما ذكره العلّامة الشّريف المحشّي في حواشيه، فليراجع من شاء»؛ یعنی: تصدیق، بنابراین، عبارت خواهد بود از ادراکات ثلاثه؛ البته مشروط به اینکه معروض حکم باشد که البته این قولی سخیف و نودرآمد است؛ چنان‌که علامه شریف محشی در حواشی خویش متذکر این امر شده است<ref>ر.ک: متن کتاب، ص39</ref>. پس از آن، حواشی [[رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن|علامه قزوینی]]، به این صورت آغاز می‌گردد: | ||
«قوله: «و إن اختلف وجه التّعدّد و الوحدة ...». | «قوله: «و إن اختلف وجه التّعدّد و الوحدة...». | ||
أقول: لأنّ التّعدّد هنا في هذا الاصطلاح معنويّ؛ سواء كان بالأجزاء الخارجية أو بالعقلية أو بالحيثيات و الاعتبارات و لا أقّل من التّعدّد من حيث الوجود و الماهية؛ لأنّ «كلّ ممکن زوج ترکيبي»، بخلاف التّعدّد المراد في اللّغة؛ لأنّه من حيث اللّفظ و العناوين الظّاهرية و قس على ما ذكر حال الوحدة»<ref>ر.ک: همان، ص39-40</ref>؛ یعنی اینکه گفت هرچند وجه تعدد و وحدت مختلف باشد.... در توضیح آن | أقول: لأنّ التّعدّد هنا في هذا الاصطلاح معنويّ؛ سواء كان بالأجزاء الخارجية أو بالعقلية أو بالحيثيات و الاعتبارات و لا أقّل من التّعدّد من حيث الوجود و الماهية؛ لأنّ «كلّ ممکن زوج ترکيبي»، بخلاف التّعدّد المراد في اللّغة؛ لأنّه من حيث اللّفظ و العناوين الظّاهرية و قس على ما ذكر حال الوحدة»<ref>ر.ک: همان، ص39-40</ref>؛ یعنی اینکه گفت هرچند وجه تعدد و وحدت مختلف باشد.... در توضیح آن می‌گویم: این بدان علت است که تعدد در اینجا اصطلاحی معنوی است، خواه تعدد به اجزای خارجیه منظور باشد یا اجزای عقلیه یا به حیثیات و اعتبارات و کمترین میزان تعدد، تعدد از حیث وجود وماهیت است؛ زیرا «هر موجود امکانی، ماهیتی دارد و وجودی»، به‌خلاف تعددی که در لغت منظور است؛ زیرا تعدد در لغت یعنی تعدد از جهت لفظ و عناوین ظاهریه. حال وحدت را هم از بیان تعدد می‌توان به دست آورد. | ||
در بخش حواشی بر گوهر مراد [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|ملا عبدالرزاق لاهیجی]]، ابتدا [[رضانژاد، غلامحسین|غلامحسین رضانژاد]] در حد یک صفحه درباره [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|ملا عبدالرزاق]] و کتابش توضیح مختصری | در بخش حواشی بر گوهر مراد [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|ملا عبدالرزاق لاهیجی]]، ابتدا [[رضانژاد، غلامحسین|غلامحسین رضانژاد]] در حد یک صفحه درباره [[لاهیجی، عبدالرزاق بن علی|ملا عبدالرزاق]] و کتابش توضیح مختصری می‌دهد و سپس حواشی [[رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن|علامه قزوینی]] با این عبارات آغاز می‌شود: | ||
«قوله: آن مجموع مقدار را جسم تعلیمى گویند». | «قوله: آن مجموع مقدار را جسم تعلیمى گویند». | ||
زیرا «جسم تعلیمى»، عبارت است از مقدار متّصل ثخین و ثخونت، عبارت از حشو بین السّطوح است. پس مادامى که ملاحظه ابعاد ثلاثه مجموعا نشود، ثخونت محقّق نشود و جسم تعلیمى صورت نپذیرد<ref>ر.ک: همان، ص129-130</ref>. | زیرا «جسم تعلیمى»، عبارت است از مقدار متّصل ثخین و ثخونت، عبارت از حشو بین السّطوح است. پس مادامى که ملاحظه ابعاد ثلاثه مجموعا نشود، ثخونت محقّق نشود و جسم تعلیمى صورت نپذیرد<ref>ر.ک: همان، ص129-130</ref>. | ||
[[ | [[رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن|علامه قزوینی]] در جای دیگر از تعلیقه بر کتاب مزبور چنین می‌نگارد: «قوله: چه حرکت در مقوله جوهر ممکن نیست...». خلافا للحكيم النّحرير صدر المحقّقين الشّيرازي، أستاد هذا المحقّق - رحمه‌اللّه - حيث قال بتجدّد الأجسام و تبدّلها في صورها النّوعية و حركتها الجوهرية و أقام عليه براهين كثيرة. | ||
أقول: و هو الحقّ المحقّق و به يستصحّ مسئلة حدوث العالم و يندفع لزوم تخلّف المعلول عن علّته التّامة بناء على حدوثه؛ التّفصيل في الأسفار الأربعة<ref>همان، ص131</ref>؛ | أقول: و هو الحقّ المحقّق و به يستصحّ مسئلة حدوث العالم و يندفع لزوم تخلّف المعلول عن علّته التّامة بناء على حدوثه؛ التّفصيل في الأسفار الأربعة<ref>همان، ص131</ref>؛ | ||
یعنی: برخلاف [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]] که معتقد به تجدد اجسام و تبدل آنها در صورتهای نوعی آنها و حرکت در جواهرشان | یعنی: برخلاف [[صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم|ملاصدرا]] که معتقد به تجدد اجسام و تبدل آنها در صورتهای نوعی آنها و حرکت در جواهرشان می‌باشد و برای این امر هم براهین زیادی آورده است. | ||
می‌گویم: این، حقیقت ثابت‌شده‌ای است که با کمک آن مسئله حدوث عالم تصحیح می‌شود و مشکل لزوم تخلف معلول از علت تامه آن بنا بر حدوث معلول، دفع می‌گردد و تفصیل این بحث در اسفار اربعه وجود دارد. | |||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
فهرست مطالب در ابتدای اثر و فهرست منابع و مآخذ در انتهای آن ذکر شده است. | فهرست مطالب در ابتدای اثر و فهرست منابع و مآخذ در انتهای آن ذکر شده است. | ||
مصحح، در صفحه 51 کتاب، | مصحح، در صفحه 51 کتاب، نمونه‌ای از دستخط نویسنده و در صفحات 52 تا 56 فهرستی از اجازات او را منتشر کرده است. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references /> | <references/> | ||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
| خط ۸۸: | خط ۷۷: | ||
== وابسته‌ها == | ==وابسته‌ها== | ||
{{وابسته‌ها}} | |||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
| خط ۱۰۲: | خط ۸۹: | ||
[[رده:عصر مدرسان فلسفه قرن چهاردهم]] | [[رده:عصر مدرسان فلسفه قرن چهاردهم]] | ||
[[رده: | [[رده:آثار فلسفی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۲۲:۲۳
| مجموعه حواشی و تعلیقات بر 19 کتاب کلامی، فلسفی و حکمی حکمای متأخر و قدیم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | رفیعی قزوینی، سید ابوالحسن (نویسنده) رضانژاد، غلامحسین(مصحح) |
| ناشر | مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ايران |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-8036-30-6 |
| موضوع | فلسفه اسلامى - متون قدیمی تا قرن 14 کلام - متون قدیمی تا قرن 14 |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BBR 1361 /آ3ر6 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
مجموعه حواشی و تعلیقات بر 19 کتاب کلامی، فلسفی و حکمی حکمای متأخر و قدیم، مجموعه حواشى و تعلیقات و توضیحات سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، بر نوزده کتاب کلامى، فلسفى و حکمى از میان اوراق کتب و حواشى او، به زبان فارسی و عربی است که به کوشش و تصحیح غلامحسین رضانژاد فراهم آمده است.
این مجموعه به‌مناسبت بزرگداشت شخصیت فلسفی و عرفانی علامه رفیعی قزوینی (که در اردیبهشت 1386ش، با همیاری مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و اداره کل ارشاد اسلامی در قزوین برگزار گردیده) به چاپ رسیده است[۱].
ساختار
کتاب، دارای مقدمه‌ای به قلم غلامحسین رضانژاد و محتوای مطالب است.
گزارش محتوا
غلامحسین رضانژاد در مقدمه، از اشخاص ذیل تقدیر و تشکر کرده است:
- حجت‌الاسلام سید محسن رفیعى، فرزند نویسنده که آثار علامه قزوینی را در اختیار او قرار داده؛
- محمدامین شاهجویى، محقق و پژوهشگر مؤسسه پژوهشى حکمت و فلسفه ایران که امور ویرایشی این اثر را انجام داده؛
- فروغ اعظمى، حروفچین کتاب؛
- دکتر غلامرضا اعوانى، رئیس مؤسسه پژوهشى حکمت و فلسفه ایران؛
- دکتر شهین اعوانى، معاون مؤسسه[۲].
حواشی و تعلیقات علامه قزوینی در این اثر، شامل کتاب‌های ذیل است: حواشی بر اشارات و تنبیهات، حواشی و شرح بر محاکمات، شرح هياكل النور، حواشی بر شرح التجريد ملا علی قوشجی، تعلیقات بر مقدمه شرح فصوص الحكم قیصری، حواشی بر شرح مطالع، تعلیقات بر شرح حكمة الإشراق، حواشی بر قبسات، تعلیقات بر تعلیقات صدرالمتألهین بر الهیات شفای بوعلی، حواشی بر جلد سوم در المسائل الربوبية در اسفار اربعه (حکمت متعالیه)، حواشی بر جلد چهارم از سفر نفس از اسفار اربعه ملاصدرا، حواشی بر جلد اول در امور عامه و جلد دوم در قسم طبیعی (جواهر و اعراض) از اسفار، تعلیقات بر شواهد الربوبية ملاصدرا، حواشی بر المشاعر صدرالدین شیرازی، حواشی بر مفاتيح الغیب، حواشی بر أسرار الآيات، حواشی بر شوارق الإلهام ملاصدرا، حواشی بر گوهر مراد ملا عبدالرزاق، حواشی بر اللآلي المنتظمة، غرر الفوائد، أسرار الحكم و شرح الأسماء (معروف به جوشن کبیر)، هر چهار اثر از حکیم سبزواری.
نویسنده در مورد تمام این کتاب‌ها، نخست، عبارتی از متن را به‌صورت «قوله:....» ذکر کرده و سپس حاشیه یا تعلیقه خود را بر آن مرقوم نموده است. علامه قزوینی، برخی از این حواشی و تعلیقات را به زبان عربی نوشته و برخی را به زبان فارسی و در برخی کتاب‌ها مانند گوهر مراد از هر دو زبان استفاده کرده است.
کتاب در بیان حاشیه‌های علامه قزوینی بر شرح مطالع با این عبارات فارسی مصحح آغاز می‌شود: «بدان که در موضوع تصدیق، سه قول است: یکى آنکه بسیط است و عبارت است از مجرّد حکم و هو قول الحكماء؛ دوم آنکه مرکب است از ادراکات اربعه یا ثلاثه على خلاف، با دخول حکم در میان اجزاء و هو قول الفخر الرّازي و أتباعه؛ سوم آنکه مرکب است از ادراکات ثلاثه: إدراك المحكوم عليه و به و النّسبة الحكمية و حکم خارج از ماهیت تصدیق و عارض». سپس زبان نوشتار، عوض شده و به عربی ادامه می‌یابد: «فالتّصديق على هذا القول هو الإدراكات الثّلاثة بشرط كونها معروضة للحكم و هو مذهب سخيف مستحدث؛ كما ذكره العلّامة الشّريف المحشّي في حواشيه، فليراجع من شاء»؛ یعنی: تصدیق، بنابراین، عبارت خواهد بود از ادراکات ثلاثه؛ البته مشروط به اینکه معروض حکم باشد که البته این قولی سخیف و نودرآمد است؛ چنان‌که علامه شریف محشی در حواشی خویش متذکر این امر شده است[۳]. پس از آن، حواشی علامه قزوینی، به این صورت آغاز می‌گردد:
«قوله: «و إن اختلف وجه التّعدّد و الوحدة...».
أقول: لأنّ التّعدّد هنا في هذا الاصطلاح معنويّ؛ سواء كان بالأجزاء الخارجية أو بالعقلية أو بالحيثيات و الاعتبارات و لا أقّل من التّعدّد من حيث الوجود و الماهية؛ لأنّ «كلّ ممکن زوج ترکيبي»، بخلاف التّعدّد المراد في اللّغة؛ لأنّه من حيث اللّفظ و العناوين الظّاهرية و قس على ما ذكر حال الوحدة»[۴]؛ یعنی اینکه گفت هرچند وجه تعدد و وحدت مختلف باشد.... در توضیح آن می‌گویم: این بدان علت است که تعدد در اینجا اصطلاحی معنوی است، خواه تعدد به اجزای خارجیه منظور باشد یا اجزای عقلیه یا به حیثیات و اعتبارات و کمترین میزان تعدد، تعدد از حیث وجود وماهیت است؛ زیرا «هر موجود امکانی، ماهیتی دارد و وجودی»، به‌خلاف تعددی که در لغت منظور است؛ زیرا تعدد در لغت یعنی تعدد از جهت لفظ و عناوین ظاهریه. حال وحدت را هم از بیان تعدد می‌توان به دست آورد.
در بخش حواشی بر گوهر مراد ملا عبدالرزاق لاهیجی، ابتدا غلامحسین رضانژاد در حد یک صفحه درباره ملا عبدالرزاق و کتابش توضیح مختصری می‌دهد و سپس حواشی علامه قزوینی با این عبارات آغاز می‌شود: «قوله: آن مجموع مقدار را جسم تعلیمى گویند».
زیرا «جسم تعلیمى»، عبارت است از مقدار متّصل ثخین و ثخونت، عبارت از حشو بین السّطوح است. پس مادامى که ملاحظه ابعاد ثلاثه مجموعا نشود، ثخونت محقّق نشود و جسم تعلیمى صورت نپذیرد[۵].
علامه قزوینی در جای دیگر از تعلیقه بر کتاب مزبور چنین می‌نگارد: «قوله: چه حرکت در مقوله جوهر ممکن نیست...». خلافا للحكيم النّحرير صدر المحقّقين الشّيرازي، أستاد هذا المحقّق - رحمه‌اللّه - حيث قال بتجدّد الأجسام و تبدّلها في صورها النّوعية و حركتها الجوهرية و أقام عليه براهين كثيرة. أقول: و هو الحقّ المحقّق و به يستصحّ مسئلة حدوث العالم و يندفع لزوم تخلّف المعلول عن علّته التّامة بناء على حدوثه؛ التّفصيل في الأسفار الأربعة[۶]؛
یعنی: برخلاف ملاصدرا که معتقد به تجدد اجسام و تبدل آنها در صورتهای نوعی آنها و حرکت در جواهرشان می‌باشد و برای این امر هم براهین زیادی آورده است. می‌گویم: این، حقیقت ثابت‌شده‌ای است که با کمک آن مسئله حدوث عالم تصحیح می‌شود و مشکل لزوم تخلف معلول از علت تامه آن بنا بر حدوث معلول، دفع می‌گردد و تفصیل این بحث در اسفار اربعه وجود دارد.
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدای اثر و فهرست منابع و مآخذ در انتهای آن ذکر شده است.
مصحح، در صفحه 51 کتاب، نمونه‌ای از دستخط نویسنده و در صفحات 52 تا 56 فهرستی از اجازات او را منتشر کرده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.