هداية الطالب إلی أسرار المكاسب
| نام کتاب | هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | المکاسب. شرح
هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب |
| پدیدآورندگان | م‍ی‍رزاآق‍ا، احمد (مصحح)
انصاری، مرتضی بن محمدامین (نويسنده) خوشنویس، طاهر (خطاط) شهیدی تبریزی، میر فتاح (شارح) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 190/1 /الف8 م7025 1300د |
| موضوع | انصاری، مرتضی بن محمد امین، 1214 - 1281ق. المکاسب - نقد و تفسیر
خرید و فروش (فقه) فقه جعفری - قرن 13ق. معاملات (فقه) کسب و کار حرام |
| ناشر | دار الکتاب |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1375 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | 141 |
مؤلف
ميرزا فتاح بن محمد على بن نور الله شهيدى تبريزى (م 1372 ق).
كتاب هداية الطالب يكى از شروح ارزشمند مكاسب است كه توسط فاضل ارجمند ميرزا فتاح شهيدى «قده» تأليف شده است.
ارزش و اعتبار
اين كتاب به اصطلاح شرح بالقول (قوله. . . أقول) مى‌باشد و از نظر تنوع حواشى در ذكر مباحث فقهى، اصولى، رجالى، تصحيح متن كتاب، آدرس صفحات مآخذ و منابع و ساير مطالب موجود در آن كم‌نظير است.
اين كتاب نظير كتاب حاشيۀ ايروانى (م 1354 ق) بيشتر به بررسى و نقد متن كتاب پرداخته است و در اين بررسى از حواشى مختلفى كه با عبارت «بعض الحواشي» از آنان ياد شده و همين طور نظريات اساتيد مؤلف همچون آخوند خراسانى (م 1329 ق) صاحب كفاية الأصول و سيد محمد كاظم يزدى (م 1337 ق) استفاده شده است.
علاوه بر بررسى متن كتاب تا حد زيادى نيز به مآخذ و منابع اقوال و نظريات فقها مراجعه شده است و مؤلف با مراجعه به اين مآخذ و منابع به سبك كتاب‌هايى نظير «غاية الآمال» ميرزا محمد حسن مامقانى (م 1323 ق) و «نهاية المقال» ميرزا عبد الله مامقانى (م 1351 ق) سعى نموده كه بيشتر اقوال و نظريات را مطرح نموده و مورد بررسى قرار دهد كه اين خود به غناى علمى كتاب مى‌افزايد.
در اين كتاب هر سه قسمت مكاسب محرمه، بيع، و خيارات شرح زده شده است و بعدها سه كتاب تقيه، عدالت، قضاء عن الميت كه به المكاسب شيخ اعظم ملحق شده است كه با نام «وسيلة الوسائل في شرح الثلاث رسائل» به آن ضميمه شده است كه در كتاب موجود فقط كتاب‌هاى تقيه و عدالت وجود دارد (الذريعة /25 91، 179).
اين كتاب بين سال‌هاى 1335 ق تا 1360 ق كه مؤلف در نجف اشرف اقامت داشته‌اند نوشته شده است و پس از مراجعه به ايران و وفات ايشان در تبريز، توسط يكى از شاگردان فاضل وى به نام ميرزا احمد بن عبد الرحيم باغميشۀ تبريزى در سال 1375 ق گردآورى و چاپ شده است.
تاريخ تأليف
اگر چه در الذريعة (ج 25، ص 180) تاريخ اتمام تأليف كتاب را سال 1353 ق ذكر نموده است امّا با توجه به مطالبى كه مؤلف در پايان قسمت‌هاى مختلف كتاب نوشته است اين مطلب صحيح بنظر نمى‌رسد.
در پايان مكاسب محرمه در صفحۀ 147 تاريخ پايان يافتن كتاب، ربيع الأول من سنة ثمانية و أربعين من المأة الرابعة بعد ألف من الهجرة المصطفوية يعنى 1448 ق ذكر شده است كه بنظر مى‌رسد سال 1348 ق صحيح باشد.
در پايان كتاب البيع تاريخ پايان يافتن آن را 1356 ق ذكر نموده است.
در پايان كتاب خيارات تاريخ پايان يافتن آن را 1354 ق ذكر نموده است.
در پايان كتاب‌هاى فقيه و عدالت، پايان آنها را سال 1354 ذكر نموده است كه در الذريعة به اشتباه سال 1353 ق ذكر نموده است (الذريعة /25 179، 180، كتاب موجود ص 657).
بنابراين در ابتدا مكاسب محرمه و سپس كتاب خيارات و كتاب‌هاى فقيه و عدالت، و در آخر كتاب البيع بين سال‌هاى 1348 ق تا 1356 ق بپايان رسيده‌اند.
تاريخ انتشار
اين كتاب به همت ميرزا احمد بن عبد الرحيم باغميشۀ تبريزى يكى از شاگردان فاضل مؤلف در سال 1375 ق در چاپخانۀ اطلاعات در تبريز چاپ شده است، وى فرزند عبد الرحيم باغميشه معروف به حاجى آقا است كه در سال 1336 ق به شهادت رسيده است.
مصحح و محقق كتاب، ميرزا احمد بن عبد الرحيم تبريزى است كه همراه با سيد عبد العظيم حسينى و حاج ميرزا محسن آقا كوچه‌باغى به اين مهم همت گماشته‌اند.(صفحۀ 629).
اين كتاب توسط طاهر خوشنويس نوشته شده است (مستدركات ج /6 183).
نوشتن قسمت مكاسب محرمه در سال 1373 ق و قسمت بيع در سال 1374 ق و قسمت خيارات و كتاب‌هاى تقيه و عدالت در سال 1375 ق توسط طاهر خوشنويس پايان يافته است. كتاب موجود بعدها توسط مؤسسۀ مطبوعاتى دار الكتاب در قم تجديد چاپ شده است.
تقسيم بندى مطالب
كتاب از سه قسمت تشكيل شده است.
قسمت اول: مكاسب محرمه، تا صفحۀ 147
قسمت دوم: كتاب البيع، تا صفحۀ 404
قسمت سوم: كتاب الخيارات، تا صفحۀ 629 مى‌باشد.
ويژگى‌ها
از مهم‌ترين ويژگى‌هاى كتاب اين كه مؤلف در شرح كتاب المكاسب هم به سبك محقق ايروانى متن كتاب را بررسى و تفسير نموده و هم به سبك ميرزا محمد حسن مامقانى به بررسى اقوال و نظريات فقها و مآخذ و مراجع كتاب المكاسب پرداخته است.
استفاده از نظريات سيد محمد كاظم يزدى، آخوند خراسانى و حواشى ديگر مكاسب از ديگر ويژگى‌هاى كتاب مى‌باشد.
علاوه بر اين نظريات، وى در بعضى از موارد به نظريات استادش شيخ الشريعة اصفهانى (م 1339 ق) و سيد ميرزا محمد (محمود) بن على اصغر حسينى طباطبايى صاحب كتاب عجب العجائب في أخذ الأجرة على الواجب (م 1310 ق) نيز متعرض شده است. (صفحۀ 124، 80).
تنوع حواشى، از جزئى‌ترين مباحث صرفى و نحوى، ترجمۀ لغت و مرجع ضمير تا دقيق‌ترين مباحث فقهى و اصولى از خصوصيات بارز كتاب مى‌باشد.
علاوه بر مباحث فقهى متعارف، مباحث بسيار دقيق رجالى در كتاب ذكر شده است و در بعضى موارد نيز از كتب تراجم نظير رياض العلماء و أمل الآمل استفاده شده است.
از ديگر ويژگى‌هاى كتاب ارجاع تفصيل مطالب آن به ساير كتاب‌هاى فقهى مفصل مؤلف نظير شرح بر نجاة العباد، كتاب جامع الدّلالات في القضاء و الشهادات، و رسالۀ احياء موات مى‌باشد (صفحات 21، 147، 529).
نظريات جديد
اين كتاب مجموعه‌اى از ابتكارات و تحقيقات راه‌گشا مى‌باشد كه در اين مختصر به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.
در ابتداى كتاب بحث نسبةً مفصّلى در مورد روايت حسن بن على بن شعبه از كتاب تحف العقول از نظر سند و متن آن مطرح شده است كه مؤلف سند آن را معتبر ندانسته و مى‌نويسد:
هذا ما نرجع إلى سندها و ملخصه عدم ما يوجب اعتبارها من حيث الإرسال كي يرفع بها...
سپس به متن روايت پرداخته و قسمتى از آن را شرح داده و بقيه را به زمان ديگرى موكول مى‌نمايد.
... و للحديث بقية تصدى فيها لبيان شيء آخر خارج عما هو المهم على العجالة لو مدّ الله في عمرنا شرحناها في مقام آخر مناسب له. (صفحات 16 و 17).
در بحث غناء، مؤلف ظهور روايت را در اخبارى كه مفسر كيفيت صوت مخصوصى است قوى‌تر از ظهور آيۀ «و لا يشهدون الزّور» در كيفيت و چگونگى غناء دانسته است و استناد به آيه را صحيح نمى‌داند و مى‌نويسد:
لا يخفى أن مرجع مفاد الآية حينئذ إلى حرمة الغناء بما هو غناء فلا يدل بل لا يشعر أيضا على ما سيصرح به المصنف مقرّا عليه و جاز ما به إلى آخر المبحث من كون حرمة الغناء من جهة كونه باطلا و لهوا، (صفحۀ 65).
وى در تعريف بيع بر خلاف نظر شيخ اعظم در صفحۀ 148 مى‌نويسد:
فالبيع هو المبادلة بين المالين و تلوّن كل منهما بلون الآخر بل جعل أحدهما عين الآخر غاية الأمر اعتبارا لا حقيقتا و تكوينا.
و در ادامه نتيجه مى‌گيرد: فتعريف البيع بالتمليك ليس في محلّه و إنما هو يتضمن التمليك و يستلزمه في بعض الموارد لأجل خصوصيّة فيه مختصة به.
در بحث تفاوت حق و حكم، وى بر خلاف ساير محشين مكاسب حق و حكم را از يك جنس مى‌داند و در صفحۀ 151 مى‌نويسد:
أما بناءا على المختار من كون الحقوق كلّها من قبيل الأحكام إما الوضعية كما في بعض الموارد أو التكليفيّة كما في بعض الآخر على ما تقدم تفصيله في مسألة كفارة الغيبة من المكاسب المحرمة فلا إشكال في عدم صحة عوضيّة الحق في البيع مطلقا.
در بحث ضمان، وى در صفحۀ 242 در تعريف ضمان مى‌نويسد:
أقول بل الذي ينبغي أن يقال إن الضمان عبارة عن كون المال على عهدة الشخص بخصوصيّته و ماليّته و حقيقته و لازم ذلك أداء نفس العين و حيث تعذّر استيفاء هذه الصور بأخذ العين لتلف إما حقيقة و مثاله معلوم أو عرفا. . . تعيّن استيفاء الماليّة في ضمن في آخر أما استيفاء الحقيقة أيضا كما في المثليات و إما بدونها كما في القيميات.
در مورد موضوع خيار و رابطۀ آن با فسخ و امضاء عقد مى‌نويسد:
و بالجملة موضوع الخيار هو العقد الجائز و بأعمال الخيار بالفسخ أو الإمضاء يزول الموضوع أوّلا و يترتب عليه سقوط الخيار ثانيا لأجل زوال الموضوع غاية الأمر بالفسخ يزول ذات الموضوع و هو العقد و بالإمضاء وصفه و هو الجواز. (صفحۀ 405).
در بحث شروط، وى بر خلاف اكثريت فقهاء، شرط را به معنى التزام مستقل يا در ضمن چيز ديگرى ندانسته است و در صفحۀ 560 مى‌نويسد:
فالتحقيق أن يقال إن المعنى الأصلي للشرط بالمعنى المصدري هو الربط الخاص بين شيئين الّذي يعبّر عنه بأداة الشرط و بالمعنى الاسم المصدري ما يرتبط به الشيء مما لو جعلته في قالب القضيّة الشرطيّة جعلت هذا شرطا و ذاك الشيء جزاء لا الإلزام و الالتزام في بيع و غيره.
در ادامه در اين مورد مى‌نويسد: نعم قد ينطبق عنوان الإلزام في بعض الموارد لخصوصيّة في المقام.
پیوندها
مطالعه کتاب هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور